maandag 27 januari 2020

Savannah Bay 35 jaar – hoe de boekhandel een nieuwe fase in haar geschiedenis ingaat (Boekblad)

Savannah Bay overleefde twintig jaar geleden als vrouwenboekhandel door te transformeren tot algemene boekhandel-met-specialisaties. Nu is het volgens eigenaar Marischka Verbeek van de Utrechtse winkel tijd voor een nieuwe gedaanteverandering. 'Het allermooist aan Savannah Bay vind ik het verbinden van mensen.'

Het was eigenlijk niet de bedoeling om het 35-jarig jubileum van Savannah Bay groots te vieren. Marischka Verbeek had al genoeg aan haar hoofd. Maar het in stilte voorbij laten gaan, paste ook niet bij de Utrechtse boekhandel. Juist nu niet. 'Savannah Bay is erg bezig met een nieuwe visie op haar toekomst. 2019 zou wel eens het laatste jaar kunnen zijn dat wij op deze manier – in de huidige vorm, op deze plek – bekend staan', zegt de eigenaresse. Het jubileum stelde haar daarom in staat de aanstaande transformatie van de boekhandel te markeren.
Tegen deze achtergrond ontstond de wens om de geschiedenis van de winkel vast te leggen. Maar hoe pak je dat aan? 'En toen stond drie maanden later Marijke Huisman in de winkel. Een vaste klant en een bekende van mij van vroeger. Zij had als universitair docent geschiedenis van de Universiteit Utrecht een beurs gekregen om onderzoek te doen naar de Nederlandse women in print movementin de jaren zeventig. En zij wilde om te beginnen Savannah Bay (en haar voorganger De Heksenkelder) als casus nemen. Zo toevallig! Ik was heel blij. Toen hebben we het na een paar keer koffie drinken beklonken.'
Het idee was aanvankelijk om een 'brochure-achtige glossy' te maken, waarmee enkele highlightsuit het archief werden gepresenteerd. 'Maar binnen no-time had ik er een heel boek van gemaakt', verzucht Verbeek – om het vele werk dat het met zich mee bracht. 'Ik had er wat mensen bij gehaald, zij had er wat mensen bijgehaald. En plots was er een team van zes mensen die allemaal eigen onderzoek hebben gedaan. Zo werd het een typisch Savannah Bay-project: jonge, ambitieuze mensen die alle ruimte krijgen om iets echt bijzonders te doen.'

Het bleef dan ook niet bij een boek. Het jubileum, onder het motto 'Transforming stories', werd veel luisterrijker dan gepland. De kern van de festiviteiten waren vier evenementen verspreid over het jaar die – zo veel mogelijk – aanhaakten bij bestaande activiteiten: een thema-avond en eigen Boekenweekgeschenk tijdens de Boekenweek (mrt), een het event Queering the City of Literature tijdens het Midzomergrachtfestival (jun), een eigen editie van Mensen Zeggen Dingen (sep) en de grote jubileumavond in TivoliVredenburg (nov).
'Ik wilde met een aantal samenwerkingen laten zien dat wij in de stad een bepaalde plek hebben en een bepaalde plek bieden, die heel goed samengaat met andere programma's', vertelt Verbeek. 'Het meest trots ben ik op Queering the City of Literature, dat we dit jaar voor de tweede keer organiseerden. Het is een licht kritische knipoog naar de Unesco-titel die in de stad veel teweeg brengt, maar die vooral gevestigde namen op het programma zet en weinig verbinding met de stad zelf in al haar diversiteit zoekt . Daar proberen wij een aanvulling op te zijn.'
Queering the City of Literature is in eerste instantie een opdracht tot nieuw werk van nieuwe auteurs: over: hoe verhoudt je queer zijn zich tot leven in de stad. 'Jong talent spotten, ook typisch Savannah Bay.' Maar: dat werk is de basis voor een 'zoektocht' door de stad, waarbij iedere bezoeker fragmenten van de geschreven teksten op een kaartje krijgt om achter te laten op een geschikte plek. Via een QR-code kunnen argeloze wandelaars weer de hele tekst bij elkaar puzzelen. 'Dit is echt literatuur in actie. Het dwingt lezers om zelf na te denken over de tekst. Voor schrijvers is het heel ontroerend dat hun werk zo wordt verspreid. En je komt de fragmenten nog weken erna in de stad tegen.'

Het thema van het jubileumjaar was niet voor niets gekozen. Het tekent het specialisme van de winkel: 'We zoomen in op die verhalen die ons leven veranderen, maar we willen ook de al vaak vertelde verhalen over bepaalde thema’s veranderen, en daarmee de wereld om ons heen'. Maar het gaat ook over de winkel zélf. Zoals die eind jaren negentig transformeerde van vrouwenboekhandel tot algemene boekhandel met specialismen die passen bij haar roots zoals feminisme en postkolonialisme. Zo voorziet Verbeek dat Savannah Bay wederom aan de vooravond van een gedaanteverandering staat. 
Vooropgesteld: het gaat goed met Savannah Bay. 'Ik heb jaren geroepen dat we permanent aan de rand van de afgrond staan. Maar dat is al een tijd niet meer. We hebben het tij mee, door de opgeleefde belangstelling voor onze thema's. Tot voor kort moest je met een zoeklicht door de catalogi bladeren in de hoop iets gay, transgender of feministisch te vinden. Nu is er meer aanbod. In Nederland misschien niet, maar in het buitenland wel. Soms word ik iebel van al die Wereldwijvenen Rebelse meisjes. Het is maar mode. Klanten vinden het echter geweldig.'
En dat naast een kwalitatief aanbod literatuur waar Savannah Bay – na er jaren op te hebben moeten hameren – tegenwoordig ook om bekend staat. 'Die mengeling werkt heel goed. Sommige mensen komen voor onze specialismen, zoals sinds kort onze klimaatkast, en zien dan ook de literatuur of filosofie. En je hebt literaire lezers, die ons vaak via onze stands leren kennen, die hier zien vervolgens onze collectie queerboeken of postkolonialisme ontdekken. Zo zorg je steeds voor verrassing, waardoor klanten blijven lezen.'

Ook strategische keuzes pakten goed uit. 'Zo doen we van oudsher stands. Dat zit zó in onze genen. In die tijd voor het internet kochten vrouwen op allerlei evenementen van de vrouwenbeweging bij ons boodschappentassen vol boeken die ze bij hen in het dorp niet konden krijgen. Via die stands heb ik het vak geleerd. En in Utrecht waren we lang de enige boekhandel die dat altijd kwam opdraven. Andere winkels waren er vaak niet toe te bewegen. Door de cursus Boekondernemer van de Toekomst zag ik echter in dat we maar wat deden. Door er vol op in te zetten, maakte ik er een bedrijfsmodel van.'
Het gevolg: structurele en daardoor lucratieve partnerships met uiteenlopende organisaties als de universiteit en TivoliVredenburg. 'We werken nu met vaste contracten. En TivoliVredenburg doet véél. Soms staan we er wel vier, vijf keer per week voor een lezing of wat dan ook. We kunnen er bijna een dependance beginnen. Maar we doen ook clubjes die niets met onze specialisatie te maken hebben, zoals een jaarlijks diergeneeskundecongres over zoobiquity. Ik wist eerst niet eens wat dat betekende.'
Een ander voorbeeld: in plaats van eindeloze stapels folders over van alles en nog wat neer te leggen, dat veel werk kostte maar weinig opleverde, concentreert Savannah Bay zich nu op informatie voor lhbti-ers. 'Nu krijg ik als Pink Point Utrecht een subsidie van de gemeente, die voor een minimaal bedrag een informatiecentrum heeft dat ze voor hun marketing kunnen inzetten. En wij krijgen veel mensen over de vloer die gericht op zoek zijn naar informatie die ze online niet kunnen vinden – met een kopje thee en luisterend oor erbij.'

Toch is de basis onder het bedrijf – in economische zin – per definitie wankel. 'Het is zoals mijn boekhouder zegt: jouw kapitaal zit niet in je omzet of in je liquide middelen, en al helemaal niet in zoiets als de inventaris, want alle spullen zijn hartstikke oud. Nee, het kapitaal zit in de naamsbekendheid van de winkel, de gunfactor, mijn netwerk. Daarom heb ik steeds zo veel mensen die graag voor niets een bijdrage willen leveren. Auteurs, vrijwilligers. Ook het jubileumboek is vooral gemaakt uit pure liefde voor Savannah Bay.'
Een mooi voorbeeld van de enorme welwillendheid is de komst van Ali Smith naar de jubileumavond. 'Wij hadden haar twee keer in de winkel gehad toen ze nog niet zo bekend was. Ook dat is typisch voor ons: wij zijn er altijd vroeg bij. Maar de laatste keer was in 2008. Dus toen zij eerder dit jaar in Amsterdam was, ging ik er niet vanuit dat ze me nog zou herkennen. Wel dus. En toen ik vroeg of ze naar onze jubileumavond wilde komen, zegde ze meteen toe. I felt so honoured to be there, schreef ze me achteraf over haar optreden: I never met an audience with so much love and affection for a bookstoreZe heeft ook nog steeds geen factuur gestuurd voor haar optreden.'
Het komt, denk Verbeek, door het thuisgevoel dat de winkel teweeg brengt. 'Ik hoor zo vaak dat een schrijver tijdens zijn optreden zegt: "Wat ik hier vertel, heb ik nooit eerder verteld". Ik krijg zo vaak na afloop mailtjes van hen: "Ik weet niet wat er gebeurde, maar het was zo bijzonder." Dat kan alleen omdat je op een plek een bepaald gevoel weet te creëren. Kijk ook het filmpje dat de universiteit gemaakt heeft over onze winkel. Wie er ook aan het woord komt – medewerkers, schrijvers, klanten – het gaat altijd over je thuis voelen en jezelf kunnen zijn.'

Hoe lang blijft dat goed gaan? Dit jaar had Verbeek – die slechts een parttime betaalde medewerker heeft – niet altijd genoeg vrijwilligers. Om die reden produceerde ze de grote jubileumavond voor het eerst vrijwel in haar eentje. Er was domweg niemand om te kunnen helpen. Verbeek haalt haar schouders erover op: 'Het fluctueert nu eenmaal altijd. Soms zijn er drie vrijwilligers, soms veertig. Nu had ik veel studenten die tegenwoordig zó veel moeten dat ze deze zomer ermee stopten. En daarna trok het weer aan.' Maar toch.
En wat als het prijsverschil tussen buitenlandse online boekhandels en Savannah Bay te groot wordt? 'Onze klanten lezen steeds meer Engels. Tot wel 80% van mijn inkoop is tegenwoordig Engelstalig. Binnenkort laten we dat ook zien in de winkel, door meer kasten met Engels te vullen. En ook al is het elders goedkoper: men is bereid dat bij ons te kopen, omdat ze de plek willen steunen. Maar wat als de Brexit de levertijd veel langer maakt? Ik heb daar echt wakker van gelegen. Klanten gaan dan geen vertalingen lezen, maar bestellen bij Amazon.uk of gaan het e-boek lezen. Die klanten ben je gewoon kwijt.'
Een eigen site met eventueel koppelingen naar importeurs of groothandels is geen oplossing. 'Wij hadden in 1997 ooit als een van de eerste boekhandels een webshop. Maar het heeft nu geen zin te concurreren met de Bols en Amazons. Een link via CB is al te duur. En als je het aanbod handmatig bijhoudt, zoals we vroeger deden, maak je te veel missers: dan krijg je bestellingen voor uitverkochte boeken. De shop is nu alleen voor de studieboeken – we leveren nu nog aan drie studieverenigingen – en om van tevoren boeken te verkopen bij evenementen en congressen waar wij een stand hebben. Ook werkt het als etalage met de ‘must-haves’ per rubriek.'

Zo zijn er meer onzekere factoren. Neem de 'veramsterdamisering' van de binnenstad van Utrecht. 'Het had de rust en de charme van een historische binnenstad met de universiteit als bepalende factor. Maar nu zet de gemeente vol in op toeristen en dagjesmensen. De ene zelfstandige winkel na de ander verdwijnt – niet alleen boekhandels als De Wijze Kater en De Literaire Boekhandel. En alles wat ervoor terugkomt is: horeca en nog eens horeca. De binnenstad wordt een eenheidsworst met al die ketens en hippe tentjes.'
Op kleiner niveau is ook de eigen straat enorm veranderd. De Telingstraat was 'een gezellig, lief achterafstraatje' met behoorlijk wat doorstroom. Maar: het koffietentje en de cadeauwinkel in de straat hebben hun deuren gesloten. En – erger nog – Filmhuis 't Hoogt is weg én de universitaire juridische bibliotheek heeft zijn ingang verlegd. 'Er kwamen zo veel mensen voor of na de film naar ons. Maar nu is het wel een heel stil hoekje geworden. Op een dinsdagmiddag als vandaag zie je hier bijna niemand meer.'
Is er in de binnenstad van Utrecht dan nog wel plek voor zo'n bijzondere winkel als Savannah Bay, vraagt ze zich af. 'Wij bestaan ook bij gratie van een lage huur. Dit pand is eigendom van een particulier die ons enorm steunt. Maar die vrouw is inmiddels hoogbejaard. Wat als ze ons niet op een of andere manier in haar testament heeft opgenomen? Wat gebeurt er dan met de huur? Onze collega’s van De Literaire Boekhandel hebben heel hard gezocht naar een nieuw onderkomen. De prijzen die je dan tegenkomt!'
Daar komt nog Verbeeks persoonlijke wens bij om haar focus te verleggen. 'Ik zit nu 28 jaar in het vak, waarvan 23 jaar als eigenaar. Dat waren tropenjaren. Vrijwilligers zijn natuurlijk fijn, maar wie heeft uiteindelijk de eindverantwoordelijkheid over al het werk? Dat blijft altijd bij mij liggen. Ik ben nu 53 en ik merk inmiddels dat ik toch een prijs heb betaald in vriendschap, liefde en familie. Ik had altijd weinig tijd voor anderen. Tijdens ons jubileumjaar zat ik soms ook op het randje van oververmoeid.'
Ze doet tegenwoordig ook veel andere dingen in het boekenvak. 'Programma’s maken, artikelen schrijven, interviewen en boekondernemers coachen, en ik merk dat daar nu mijn hart meer ligt dan bij het drijven van een boekwinkel alleen. Door ruimte te scheppen bij Savannah Bay voor anderen, krijg ik zelf meer tijd en rust om die andere activiteiten verder uit te bouwen. Transforming my own story is ook belangrijk.'

En dus is het, voortbouwend op de fundamenten onder het bedrijf, tijd voor een koerswijziging. Wat, dat weet Verbeek niet precies. Wel heeft ze een richting voor ogen. 'Ik sta graag in de winkel. Maar het allerleukst aan Savannah Bay vind ik het verbinden van mensen. Het maken van een cultureel platform waar veranderingen in gang worden gezet. Dát wil ik uitbouwen. Tijdens mijn slotwoord op de jubileumavond heb ik dat laten doorschemeren. Sindsdien hoorde ik van verschillende mensen dat ze met iets soortgelijks bezig zijn, die nu met mij willen praten.'
Een plek in de binnenstad is dan niet meer noodzakelijk. 'Je hebt inmiddels allerlei hippe culturele hotspots op bijvoorbeeld oude bedrijventerreinen, waar de gemeente ook geld voor over heeft. Kunnen we daar terecht?' En boekverkopen wordt minder dominant. 'Boeken blijven wel onze core business. Maar, zo wil ik dit jaar bepalen, kunnen we niet ook geld verdienen met het organiseren van evenementen, met schrijfcafés, leesclubs, coaching, traject. Een combinatie dus van inkomsten uit verkoop, entreeheffing, lidmaatschap en subsidie.'
Savannah Bay wil daarbij nog meer samenwerken. 'Misschien kunnen we wel samengaan met een uitgeverijtje of een productiehuis van een festival. De Gemeente is bezig met het onderzoeken van een Regenbooghuis in de stad, daar zouden we bij aan kunnen sluiten. Wat dat betreft was het jubileumjaar wel een voorproefje. Voor de slotavond in TivoliVredenburg hebben we geen zaal gehuurd, maar zijn we een samenwerking met hen aangegaan. Zij leverden de zaal, techniek en tickets, ik zorgde voor de inhoudelijke invulling – met Ali Smith, maar ook muziek, poëzie en schrijvers als Arthur Japin, Radna Fabias en Eva Meijer die hun eigen transforming story vertelden.'

Belangrijk is wel dát Savannah Bay een vaste plek behoudt. 'Je denkt misschien: een jonge generatie is digitaal en nomadisch. Ze kunnen heel pop-up overal wat anders doen. Maar er is juist – wellicht als tegenhanger tegen het feit dat alles tegenwoordig online gebeurd – een enorme hang naar een vaste plek. Ik zie dat aan ons publiek. Dat is zo jong dat ik soms denk: het lijkt wel een studentenhuis. Maar ik hoor het ook als ik met hen praat: ze willen een plek om hun ambities te kunnen verwezenlijken. Die plek wil ik bieden.'
Maar wat die plek precies inhoudt? Dat staat nog open. 'Ik dacht eerst: ik ga een gedetailleerd plan uitwerken en dan komt er als een deus ex machina een opvolger die het gaat uitvoeren. Maar zo werkt dat niet. Mensen blijven dan toch naar jou kijken om het voortouw te nemen. Ik ben daarom nu bezig met mijn idee uit te zenden en het op gang brengen in de hoop dat er een spoedig nieuwe generatie komt, eventueel vanuit de vrijwilligers, die het overneemt en het idee naar eigen inzicht verder uitbouwt.
Die generatie zal waarschijnlijk een collectief zijn, denkt Verbeek. 'Net als in de begintijd van Savannah Bay willen mensen tegenwoordig graag in een groep iets samen doen. En zo is straks de cirkel rond.'
(Eerder gepubliceerd op Boekblad magazine, dec 2019)

Geen opmerkingen: