donderdag 27 augustus 2015

Architect Jan David Hanrath over bibliotheekinrichting (Bibliotheekblad)

Jan David Hanrath maakt naam als architect van spraakmakende bibliotheken als De Chocoladefabriek in Gouda (2014) en de Korenbeurs in Schiedam (2015). Hoe ziet volgens hem de ideale bibliotheek eruit?

Zo wil Jan David Hanrath het niet meer. Een architect die inschrijft op een aanbesteding van een openbare bibliotheek en, als hem de opdracht wordt gegund, vervolgens het Programma van Eisen realiseert waar hij zich aan heeft gecommitteerd. 'Dat programma is vaak een opgewarmd kliekje van een vorig project. Voer je domweg dat programma uit, dan ben je de bibliotheek van gisteren aan het maken.' Hij wil daarom in een veel eerder stadium meedenken.
'Een geslaagde bibliotheek begint bij de vraag: wat moet een bibliotheek in deze tijd zijn?', vertelt hij in het café van zijn jongste schepping: de Korenbeurs in Schiedam. 'Het beste is als architect en bibliotheek daar in een zo vroeg mogelijk stadium over praten. Echt niet om gedoe te krijgen met de NMa. Het gesprek hoeft niet te leiden tot een opdracht voor mij. Er kan nog steeds een aanbestedingsprocedure plaatsvinden. Het gaat erom betere bibliotheken te krijgen.'
Hanrath heeft daarom in 2010 samen met Rob Bruijnzeels het Ministerie van Verbeelding opgericht. Later kwam Joyce Sternheim daarbij. Formeel is het onderdeel van Hanraths bedrijf. 'Het Ministerie werkt heel goed om bibliotheken duidelijk te maken dat ik als architect verder kan gaan dan uitvoeren, maar ook een belangrijke rol kan hebben in het denkproces. Want nogmaals: het bouwen en inrichten van een bibliotheek is alleen maar de laatste fase.'

Hanrath kan zich zo opstellen omdat hij geen architect is die, naast talloze andere projecten, ook een keer een bibliotheek doet. Hij werkte meer dan twintig jaar in de bibliotheeksector. Eerst – als studentenbaan – bij de muziek- en automatiseringsafdeling van de bibliotheek Den Haag, daarna nog vier jaar bij stichting Laurens waar hij betrokken was bij enkele landelijke ict-projecten. 'Ik heb daar veel kennis van de sector opgedaan, terwijl ik een redelijk frisse blik heb behouden.'
In 2004 'ontpopte' hij zich na zijn studie bouwkunde als architect, zoals hij het omschrijft. Hij specialiseerde zich meteen in bibliotheekbouw. De eerste jaren zette hij verschillende filialen neer in Den Haag, Rotterdam, Deurne en Langedijk. 'Dat waren wijk- en dorpsbibliotheken. Zo’n vier- tot achthonderd vierkante meter groot. Maar dat type bibliotheek heeft zijn langste tijd gehad, omdat ze relatief duur zijn voor een gebouw dat maar 16 uur per week open is. Dat wordt in deze tijd ook niet méér.'
Sinds 2008 concentreert Hanrath zich daarom op grotere opdrachten – naast projecten als de plug in-bibliotheek die hij ontwikkelt heeft. Hij won, met Rapp+Rapp, de aanbesteding van de bibliotheek in Utrecht die niet door is gegaan. En maakte daarna twee bibliotheken die recent hun deuren hebben geopend: de Chocoladefabriek in Gouda en de Korenbeurs in Schiedam. Twee bibliotheken met een doordacht concept en een even aangename als dynamische sfeer.
'In beide bibliotheken konden we met het Ministerie van Verbeelding op een of andere manier meedenken over het concept. In Gouda was het perfect. Daar waren we vanaf het begin erbij betrokken als inhoudelijke denkers. In Schiedam had de bibliotheek zelf al denkwerk verricht. Maar in de aanbesteding werd gevraagd om een visie op het gebouw. Niet: hoe krijg je één kilometer kast in de ruimte. Nee, de hoeveelheid boeken zou volgen uit de visie.'

Hanraths ideeën over de bibliotheek anno 2015 verzetten zich tegen het retaildenken. 'Dat heb ik altijd met argusogen bekeken. Voor sommige bibliotheken heeft dat geleid tot een noodzakelijke verfrissing, maar het legt de focus op uitlenen. Want dat is retail. Dat versterkt, ook naar de overheid, het idee dat een bibliotheken bestaat om materialen uit te lenen. Nee, het is een middel voor iets anders: wat met een ouderwets woord volksverheffing heet. Of: mensen verrijken met kennis.'
Dát is nog steeds het doel van bibliotheken. Alleen: mensen verrijken gebeurt niet meer met toegang bieden tot informatie. 'Als ik informatie wil, vraag ik het Siri [Apple's persoonlijke assistent]. Acht op de tien keer krijg ik nog een goed antwoord ook', zegt Hanrath, mede-eigenaar van Apple-community One More Thing. 'Het is interessanter als bibliotheken je op gedachte brengt door je een vraag te stellen. Door informatie te vragen, en zo een dialoog aan te gaan met de omgeving.'
Dit idee wil hij als architect vertalen in een concept. 'Een concept dat afhankelijk is van lokale omstandigheden. Iedere bibliotheek is uniek. Ook dat is precies het tegenovergestelde van een retailbibliotheek, die ervan uitgaat dat ze allemaal hetzelfde zijn. Nee, een bibliotheek opereert een heel specifieke lokale setting. De sector is decentraal georganiseerd, daar moeten we de voordelen van plukken. De bibliotheek heeft één logo, laten we het voor de inrichting daarbij houden.'

De invulling van het concept volgt uit de gemeenschap en de locatie. Gouda wilde één grote bibliotheek op een strategisch centraal gelegen plek. De zoektocht mondde uit in het voormalig stadskantoor dat daarvoor – korte tijd – een chocoladefabriek was. Het idee die fabriek te reconstrueren gaf Hanrath hét handvat om de inrichting vorm te geven. 'Dat was een cadeautje, maar voor elke stad kun je zo'n verhaal opzetten. Als je maar de goede mindset hebt om zoiets te willen bedenken.'
Voor Schiedam brainstormde het Ministerie van Verbeelding over een analyse van het gebouw. 'Er is een atrium, met daaromheen een galerij en daar een verdieping op. Het atrium heeft een keiharde vloer. Dat galmt enorm. Dus: één activiteit daar en je kan verder niets meer in het gebouw. Toen keken we naar de kaart van Schiedam. In het centrum is geen groen. Alleen bij het kerkhof is een lapje. Dus wat past beter dan van het atrium een tuin maken?'
Alles volgt daaruit. De inrichting met houtkleurige kasten, echt groen ('aarde en groen werken fantastisch voor geluidsabsorptie – ook een cadeautje van het concept'), een speelhokje in de vorm van een boom in een spiegelkast, ligbanken om luisterboeken te beluisteren. Maar ook de inhoudelijke programmering. 'De bibliotheek als een boom die is geworteld in de stad – dat kun perfect als leidmotief gebruiken. En ook: De bibliotheek als boom die groeit en jou helpt te groeien.'
Tegelijk moet een architect zijn concept niet té strak doortrekken. 'Dan krijg je, zoals in de Boekenberg, liftdeuren bestickerd met baksteenprint, die niemand nog ziet.' Zo schroomde Hanrath niet om een kroonluchter boven de leestafel midden in het atrium te maken van jeneverglaasje – wat niet verwijst naar de tuin, maar Schiedam jeneverstad. 'Een gebouw moet bovenal fijn zijn. De gebruiker moet zich er thuis voelen. En de bibliotheek moet er relevant kunnen zijn.'

De voorzieningen van Hanraths bibliotheken zijn niet uitzonderlijk. Boeken, zo veel mogelijk studieplekken, wifi als stromend water en veel stroompunten – dat is en blijft belangrijk in een bibliotheek, ook over tien jaar. Wel wil hij samenwerkingen stimuleren. Juist het in gebruik nemen van een nieuw pand is hét moment om daarover na te denken. Andere partijen met al hun kennis en eigen initiatieven, vindt Hanrath, verrijken de bibliotheken.
'De samenwerking moet dan ook in één open ruimte plaatsvinden. Geen schotten, die de afscheiding versterken. Evenmin aparte loketten die dan de meeste tijd niet bemenst zijn en zo een verkeerde indruk wekken. Het liefst noem ik een nieuwe bibliotheek ook geen bibliotheek meer. In Gouda heet het Chocoladefabriek. En hier had van mij Korenbeurs op de gevel mogen staan – ware het niet dat dat een even aantal letters is en "bibliotheek" niet. ‘Bibliotheek’ lijnt mooier uit.'
Daarnaast kiest Hanrath altijd voor duurzame materialen met een intrinsieke betekenis voor het concept. Dat betekent in Schiedam bijvoorbeeld: tafels van naturel gelakt multiplex. 'Elders zie je spaanplaat beplakt met high pressure laminaat (hpl) met een houtprintje. Dat ziet er bij oplevering goed uit, maar raakt snel beschadigd. Multiplex blijft er goed uitzien als het beschadigd is. En het past goed bij het thema van de tuin, terwijl de printje alleen maar een sfeertje scheppen. Het wordt snel betekenisloze decorbouw.'
Duurzaam betekent niet dat Hanrath alleen met dure materialen werkt. Integendeel: hij kiest regelmatig voor budgetoplossingen om geld over te houden voor dure investeringen. Een fabriek, zoals Gouda, is dan een dankbaar thema: een paar gestapelde pallets werken prima als displaymeubels, de muren kunnen ruw blijven. Maar ook in Schiedam staan goedkope kasten, gemaakt van speciaal ontwikkelde papieren kokers die met een spanband bij elkaar worden gehouden.
'Het concept moet goed zijn', zegt Hanrath. 'Je moet niet de Gouden Zaal van de Hermitage als concept kiezen. Maar als je een goed concept hebt, kun je daar altijd heel veel mee, ook met weinig geld.'
(Eerder gepubliceerd in Bibliotheekblad)

Zie ook:

Geen opmerkingen: