De
vergelding raakte dit voorjaar een
gevoelige snaar. Van het boek over een dorp tijdens de oorlog zijn al
vijfenzeventigduizend exemplaren verkocht. Ook jongeren zoeken in het boek
antwoord op morele vragen, heeft Jan Brokken gemerkt. ‘Aan hun opa of oma
kunnen ze het niet meer vragen, want die zijn dood. En hun ouders zijn van na
de oorlog.’
‘Iedereen moest standpunten innemen over
de oorlog’
Jan Brokken zul je niet horen mopperen
over ontlezing. Nederlanders storten zich gretig op zijn boeken. ‘Als ik
tijdens lezingen merk met hoeveel interesse mijn werk is gelezen’, zegt hij.
‘Een boek als Baltische zielen –
bijna vijfhonderd pagina’s dik, over een weinig bekend gebied – hebben sommigen
drie keer gelezen. Ik vind de kwaliteit van het Nederlandse publiek echt
ongelooflijk hoog. Men stelt doordachte vragen. Trekt parallellen met andere
boeken. Een genot om mee te maken.’
Vergelijk het met een land als Italië,
waar hij onlangs was toen In het huis van de dichter, over zijn vriendschap met de pianist Youri Egorov, er in
vertaling verscheen. ‘De belezenheid was zeer gering, viel mij op. Je kan echt
geen sprong maken naar andere auteurs dan naar die op dit moment populair zijn
in Italië. De klassieken uit de Angelsaksische, Franse of Duitse literatuur?
Kennen ze niet. Dat merk je aan de vragen uit het publiek. Die missen
diepgang.’
En het zijn in Nederland echt niet alleen
vrouwen van zekere leeftijd dankzij wie volgens het cliché schrijvers hun brood
verdienen. Brokken ziet steeds meer mannen in de zaal. ‘Ook omdat ik vooral
non-fictie schrijf. Mannen lezen vaker non-fictie.’ En steeds meer jongeren.
‘Er is een kleine groep die heel enthousiast met literatuur bezig is. Ik denk
omdat het literatuuronderwijs volkomen om zeep is geholpen. Deze jongeren
hebben het gevoel dat ze de literatuur zelf hebben ontdekt.’
Literatuur krijgt ook een steeds
belangrijker plaats in de maatschappij. ‘Een rechter organiseert in plaats van
een afscheidsreceptie een lezing van mij over Waarom elf Antillianen knielden voor het hart van Chopin, over het
van oudsher bruisende muziekleven op de Antillen. Dertig wateringenieurs, die
allemaal werken aan projecten in Riga, vroegen mij mee op reis om hen te helpen
het land en zijn inwoners te begrijpen. En ik ben niet de enige schrijver die
zulke uitnodigingen krijgt.’
Jan Brokken (1949) heeft – zeker de
laatste jaren – nooit te klagen gehad over succes. Mijn kleine waanzin (2004), een roman over Brokkens jeugd in het
calvinistische Rhoon, is aan zijn tiende druk toe, met een elfde in
voorbereiding. Van Waarom elf Antillianen
knielden voor het hart van Chopin (2006) zijn ondanks het specialistische
onderwerp al zes drukken opgelegd. Baltische
zielen (2010) namen ‘duizenden, duizenden’ mensen mee op reis naar Estland,
Letland en Litouwen, zegt hij.
Maar de weerklank die De vergelding dit jaar vond, heeft Brokken nog nooit meegemaakt.
Het verhaal van een vergeldingsactie van de nazi’s, waarbij zeven onschuldige
burgers in Rhoon werden geliquideerd, en hoe dat tot op de dag van vandaag
doorwerkt in de dorpsgemeenschap, bereikte in februari vrijwel meteen na
verschijnen de eerste plaats van de bestsellerlijst. Na twee maanden stond de
teller al op zeven drukken en 50.000 verkochte exemplaren.
De intensieve lezingentournee – die nog in
volle gang is, check janbrokken.nl/agenda –
trekt overal ‘barstensvolle’ zalen. ‘Ik ben tijdens lezingen vaak
huiverig voor de discussie na de pauze,’ zegt Brokken. ‘Zijn er vragen? Heel
aarzelend gaat er dan een vingertje omhoog, waarna er een algemene vraagt
volgt: waarom schrijft u? En het publiek langzaam op gang komt. Nu gingen er
gelijk vijf vingers in de lucht. Met stuk voor stuk prima vragen en
interessante persoonlijke verhalen.’
Wat
had u verwacht dat De vergelding zou doen?
‘Van elk boek hoop je dat het een groot
publiek bereikt. Mijn andere boeken hebben alleen meer tijd nodig gehad om
bekend te raken. Ik werk er altijd hard voor om ze naar het publiek te brengen.
Ik houd lezingen – voor De vergelding
over de ontstaansgeschiedenis van het boek. Ik maak programma’s met muziek
erbij. Alleen van romans kun je denken: die verkopen zichzelf wel. Dan doen
recensenten en juryleden van literaire prijzen het werk van bekend maken voor
jou.’
En
nu deze triomftocht.
‘Bij dat woord denk ik aan de pianist
Franz Liszt die in de negentiende eeuw van stad naar stad reisde en in Berlijn
werd opgewacht door 30.000 juichende mensen. Zo is het niet. Maar de tijd was
blijkbaar rijp voor een boek als De
vergelding. Dat kun je nooit van tevoren inschatten.’
Waarom
was de tijd rijp?
‘Het is een boek waarin de oorlog wordt
bekeken vanuit een andere hoek, denk ik. Niet één persoon of één gebeurtenis
staat centraal, maar een heel dorp. De
vergelding gaat over gewone mensen in buitengewone omstandigheden. Zij
moesten daardoor iedere dag ingrijpende beslissingen nemen van een hoog moreel
gehalte. Duik ik onder of meld ik mij bij de Arbeidsinsatz? Blijf ik werken als
Joodse collega’s worden ontslagen? En omdat iedereen andere keuzes maakt,
ontstaat een ongelooflijk gedifferentieerd beeld van een gemeenschap. Een beeld
van wel vijfhonderd tinten grijs – nee, ik zeg geen vijftig tinten. Veel mensen
lezen daar hun eigen verhaal in. Of dat van hun ouders.’
Is
het publiek ook rijp gemaakt door historici die al langer betogen dat
Nederlander zich in de oorlog niet zwart-wit, maar grijs gedroegen? Ik denk aan
Grijs verleden van Chris van der Heijden uit 2001. De vergelding is dan het eerste boek voor een grot
publiek dat deze gedachte centraal stelt.
‘Dat is zo. Grijs verleden is een zeer goed boek. Voortreffelijk geschreven.
Maar: een historische studie met een essayistische inslag, geschreven vanuit
een visie. Ik heb een literair boek geschreven, gebaseerd op onderzoek en
feiten. Het is een speurtocht naar wat er werkelijk in Rhoon is gebeurd, waar
de lezer sterk bij betrokken wordt. Waarvan hij zelf moet afvragen of mijn
hypotheses waar zijn. Toch trek ik wel andere conclusies dan Van der Heijden.’
Namelijk?
‘Chris van der Heijden zegt dat een kleine
groep verzet pleegde, dat een kleine groep echt fout was en dat de rest – de
overgrote meerderheid – zo veel mogelijk wegkeek en doorging met zijn eigen
leven. Dat is niet mijn ervaring. Niemand kon wegkijken, iedereen moest
standpunten innemen over de oorlog. Alleen al wanneer je wel of niet op de
zwarte markt kocht. Daarbij was het goed mogelijk om goed te zijn en toch
fouten te maken. De directeur van de vlasfabriek...’
De
zevende man die werd geliquideerd in Rhoon omdat hij voor de andere zes opkwam.
‘Precies. Hij was ongelooflijk moedig en
moest dat bekopen met zijn eigen leven. Hij zette zich in voor het verzet: hij
liet zijn auto stelen zodat het verzet die kon gebruiken voor sabotageacties.
Maar hij leverde wel linnen aan de Wehrmacht voor de uniformen van soldaten die
naar het Oostfront gingen. Aan de andere kant: had hij om principiële redenen
zestig arbeiders moeten ontslaan terwijl er al zo veel armoede was in het dorp?
Zo bevond hij zich in een zeer ingewikkelde situatie.’
Is
de Tweede Wereldoorlog door zulke levensverhalen zeventig jaar na de bevrijding
nog altijd een meetlat voor ons ethisch handelen?
‘Ja. Goed en kwaad vergroten zich enorm
uit in zo’n situatie. Keuzes kunnen wranger, bitterder zijn. Het boze wordt
beeldender. Het goede ook: het kind dat wordt geadopteerd door de grote,
straatarme familie De Regt, dat vind ik een vertelling van hemelse goedheid. En
voorlopig blijft de Tweede Wereldoorlog een meetlat. Ik geef samen met Judith
Koelemeijer en Frank Westerman les aan journalisten die bezig zijn met een
literair non-fictieboek: zeven van de tien plannen voor boeken gaan over de
oorlog.’
En
lezers blijven zulke verhalen gretig lezen.
‘Er zijn veel jongeren van een jaar of
dertig die met de morele vraag zitten: wat zou ik doen in een oorlog? Aan hun
opa of oma kunnen ze het niet meer vragen, want die zijn dood. En hun ouders
zijn van na de oorlog. Via een boek als De
vergelding zoeken ze antwoorden. Het is kennelijk ook een tijd waarin
mensen morele vragen niet uit de weg gaan. Wellicht door de crisis. Voorspoed en
vrede zijn geen vanzelfsprekendheden meer.’
Twijfelde
u zelf, voor u begon: moet ik wéér een boek over de oorlog schrijven?
‘Ik was helemaal niet van plan dit boek te
maken. Mijn kleine waanzin ging al
over de gevolgen van de oorlog. Over mijn jeugd toen ik opgroeide met
oorlogsslachtoffers om mij heen. Mijn ouders en mijn broers hebben allemaal in
een jappenkamp gezeten. Maar ik besteedde in deze roman één pagina aan de
vergeldingsactie – als gevolg van een ongeluk door een in de storm losgeslagen
elektriciteitskabel. Verder ploegden de boeren voort in Rhoon, schreef ik. En
toen kreeg ik telefoontjes: weet je dan niet wat er is gebeurd? Toen werden mij
rapporten opgestuurd. Er stapelde zich zoveel materiaal op dat ik me begon te
realiseren dat we ons de geschiedenis in het dorp collectief verkeerd
herinneren. En hoe zat dat dan elders.’
Toen
móést u het boek schrijven.
‘Ja. Ik wilde aantonen dat we met de hele
geschiedenis moeten oppassen als dit kan gebeuren. Als ik als schrijver moet
zeggen van een versie die in de officiële geschiedenisboeken staat: dit is
fictie. Zo’n gevoel van noodzaak moet ik altijd hebben. Met Waarom elf Antillianen wilde ik
bijvoorbeeld het beeld weerleggen dat Antillianen allemaal luie
bolletjesslikkers zijn. Er waren in 1880 verdorie drie muziekuitgeverijen op
Curaçao terwijl er op dat moment in de hele VS maar twee waren. Ik heb nooit
boeken geschreven omdat ik meer beleg op mijn boterham wilde of populair moest
worden.’
Paradoxaal
genoeg verkoopt u door die instelling meer exemplaren van De vergelding dan u
anders had gedaan met ongeïnspireerd maakwerk.
‘Gelukkig wel. Vergeet niet dat mijn
boeken enorme projecten zijn. De
vergelding was zeven jaar werk. Aan Baltische
zielen ben ik in 1999 begonnen. Al die reizen daar naartoe heb ik, op één
na, zelf betaald. Er gingen in dit geval heel veel kosten aan de baat vooraf.
Ik koop nu dan ook geen schoenen van 4500 euro of een Maserati, ik betaal mijn
schulden af die ik heb gemaakt voor deze boeken.’
Is De vergelding voor
uzelf het hoogtepunt in uw oeuvre?
‘Weet ik niet. Laatst stond er aan mijn
signeertafel een meneer die zei: “Al dat gedoe over De vergelding nu, voor mij blijft Zaza en de president het boek”. Die Afrika-boeken uit de jaren 1980
vind ik zelf ook een enorme prestatie. Er was nog weinig geschreven over wat er
in postkoloniaal Afrika gebeurde. Ik heb dat terrein ontgonnen. Ook op mijn
zeeroman De blinde passagiers,
waarmee ik in de traditie van Slauerhoff wilde staan, ben ik trots. Het is met
evenveel geestdrift geschreven als mijn non-fictie.’
De vergelding was misschien wel het ingewikkeldste om te schrijven – met al die
personages.
‘Ja, meer dan tweehonderd telde mijn
researcher er. En toch: In De droevige
kampioen komen dertien personages aan het woord, terwijl tegelijk de loop
van het verhaal moest doorgaan. Toen heb ik eerst een schema opgesteld. Nu
niet. Ik was wel begonnen met een schema, maar ik had zoveel materiaal dat ik
de indruk kreeg dat ik zo alle vertelkracht zou doden. Toen viel mij de eerste
zin in en ben ik in één keer doorgegaan. Maar het is natuurlijk duidelijk dat
ik De vergelding nooit als eerste
boek had kunnen schrijven. En ook niet als mijn vijfde of mijn tiende. Ik zou
in paniek zijn geraakt van de hoeveelheid materiaal.’
Uw
eerste boek, geschreven als twintiger, was een biografie van Mata Hari.
‘Ja, een traditionele biografie met noten
en al. Dat je alles moet kunnen verantwoorden, vond ik toen al een beperking.
Ik wilde de vrijheid om de figuur zoals ik die voor me zie beeldend kunnen
beschrijven. Ik wilde uit de duizenden dingen die ik van iemand weet één detail
kiezen om hem te typeren. Daarom ging ik daarna romans schrijven. Eerst fictie
– De provincie – maar al snel ook op
research gebaseerde verhalen. Ik wilde díe vorm hanteren. De mogelijkheden zijn
onuitputtelijk. Ik ben ook nog nooit in de romanvorm teleurgesteld geraakt.’
Ook De vergelding is
blijkens de NUR-code 301 een literaire roman.
‘O ja? Ik heb er juist zeer op toegezien
dat De vergelding literaire
non-fictie is. Voor mij – en voor Van Dale – is een roman een vorm. Geen
aanduiding dat het verhaal is verzonnen. Maar na In het huis van de dichter was ik het gezeur zo zat dat een roman
niet honderd procent op de werkelijkheid gebaseerd mag zijn. In Nederland wordt
er altijd zo in hokjes gedacht. Nou, dan heten mijn boeken maar geen romans.’
U
verwees net naar uw researcher: Bert Euser. Waarom hebt voor De vergelding met hem
samengewerkt.
‘Dat hielp het boek sneller vooruit.
Anders had ik twintig jaar over De
vergelding gedaan. In de Amerikaanse literatuur is het niet ongebruikelijk.
Truman Capote had Harper Lee voor In Cold
Blood, Norman Mailer had dertig studenten. Mijn researcher deed alle eerste
interviews. Pas als hij zei dat het interessant werd, ging ik mee. Ik wilde
zelf horen hoe iemand praat, wanneer hij emotioneel uitbarst, om te zien hoe
diep de oorlog in mensen doorleeft. Ook voor mijn komende twee boeken werk ik
met een researcher. Non-fictieboeken, daarnaast werk ik aan een werk van
fictie.’
Euser
deed het vrijwillig?
‘Ja. Hij heeft een eigen zaak met een goed
inkomen. Hij is nu wethouder. De kick voor hem was zich verdiepen in de
geschiedenis van Rhoon. Als het om dingen ging die daarbuiten lagen, zoals de
geschiedenis van de Prinses Irenebrigade, waar één personage deel van uit
maakte, onderzocht ik dat zelf.’
U
schrijft liever dan dat u research verricht?
‘Aan schrijven beleef ik de meeste
voldoening. Het vinden van een vorm. Het grip krijgen op je materiaal. Dat was
al zo toen ik voor Trouw en Haagse Post schreef. De research zie ik
als noodzaak. Maar ook als iets wat ik zelf moet doen. Als ik zelf acht uur
door de jungle van Venezuela loop, duik ik dieper in de ziel van de
hoofdpersoon van Jungle Rudy, die
daar decennia woonde. Alleen: 185 interviews, dat is te veel, ook door het
eindeloos bellen en mailen voor je mensen – waarvan sommigen zijn verhuisd naar
Nieuw-Zeeland of Zuid-Afrika – te pakken krijgt. Dat vind ik rotwerk.’
Door
het succes van De vergelding ontdekken veel mensen u als schrijver. Wat
raadt u hen na dit boek te lezen?
‘Bij mijn lezingen hoef ik niets aan te
raden. Mensen grijpen naar Baltische
zielen of Mijn kleine waanzin,
dat in hetzelfde dorp speelt. Er is veel vraag naar De provincie, mijn eerste boek over Rhoon. Dat wordt nu herdrukt.
En de andere boeken die niet te krijgen zijn, is binnenkort leverbaar als
e-boek. Voor een deel in combinatie met printing on demand: wie wil, kan dan
toch een papieren boek krijgen. Dat geldt ook voor de biografie an Mata Hari,
dat ik zal bewerken. Ik heb redelijk bijgehouden wat er de afgelopen veertig
jaar aan nieuwe materiaal bekend is geworden. Ik aarzel alleen nog of ik het ga
herschrijven en er literaire non-fictie van maak.’
U
lijkt me een auteur die er erg blij mee is dat de digitalisering het mogelijk
maakt om uw gehele oeuvre opnieuw leverbaar te maken.
‘Zeker. Van een boek als Goedenavond, mrs. Rhys zijn 18.000
exemplaren gedrukt. Alle fans van Jean Rhys hebben dat boek al. Een papieren
heruitgaven heeft geen zin. Maar er komen altijd nieuwe fans. Of mensen die
naar Dominica op vakantie gaan. Zij kunnen mijn boek dan toch lezen. Ik vraag
me alleen af hoeveel mensen het zullen doen. Tot nu toe is e-boeken bij mij nog
geen 0,1 procent van de totale verkoop.’
Kijkt
u ondanks het succes uit naar het einde van de lezingentournee?
‘Natuurlijk moet ik me over iets heen
zetten om voor de zoveelste keer hetzelfde verhaal te vertellen. Maar de
discussie daarna vind ik altijd interessant. De persoonlijke verhalen van
bezoekers geeft me een inkijk in hoe de oorlog doorwerkt. Heel leerzaam. Op die
manier – zij het dan per brief – is me ook het onderwerp aangereikt van een
volgend boek. Dat borduurt voort op De
vergelding. Een verbijsterend verhaal, ik zeg nog niet wat. Als ik op 7
juni in ons kleine huis op een duin in Frankrijk ben, waar niemand me voor 16
oktober weg krijgt, zal ik de eerste regels ervan schrijven. Heerlijk.’
(Eerder gepubliceerd in BOEK 3, 2013)
Zie ook:
Geen opmerkingen:
Een reactie posten