Het is niet moeilijk om een voorstelling te maken van de
ideale toekomst. Consumenten kunnen alle uitgegeven boeken ook tijdelijk op hun
pc, tablet of smartphone lezen. Streaming, bij verschillende aanbieders van een
'Spotify voor boeken'. Of via downloads die na de vastgelegde huurperiode
automatisch verdwijnen. Consumenten kunnen dan terecht bij talrijke aanbieders
– van Bol.com tot speciaalzaken als Eboektehuur.nl, van het uitgeversplatform
Riddo tot boekhandelssites.
Het is echter heel moeilijk om deze toekomst werkelijkheid
te laten worden. Dat blijkt wel uit het grootste initiatief op dit gebied tot
nu toe. In januari lanceerde de openbare bibliotheek een e-boekplatform met
ongeveer 5000 titels – van meer dan 1000 verschillende auteurs en meer dan 100
verschillende uitgeverijen. Minister Bussemaker van Onderwijs, Cultuur enWetenschappen verrichte de openingshandeling, waarvan tientallen media melding
maakte. Het platform stond in een keer op de kaart. Maar het is vooralsnog niet
wat iedereen, de bibliotheken voorop, ervan verwacht had.
Het aantal accounts bedroeg binnen twee weken al 20.000 en
is inmiddels gestegen tot 72.287 (medio juni). Er zijn circa 230.000 e-boeken
uitgeleend. Daarbij is 85 procent van de collectie ten minste één keer geleend.
Maar de gebruikerservaring viel tegen. 'Technisch en inhoudelijk ging de eerste
weken zo'n beetje alles fout wat fout kon gaan. Dit heeft onze sector veel
goodwill gekost', schreef Jan de Waal, deskundige op het gebied van de digitale
bibliotheek, in maart op Bibliotheekblad.nl.
De uitbreiding van het aanbod met het pluspakket, waarvoor
leden tegen geringe betaling (20 euro voor 18 e-boeken) titels tot drie jaar
oud kunnen krijgen, is daarop uitgesteld tot een nader te bepalen moment. De
voor mei voorziene publiekscampagne gaat nu op 15 september van start (nadat
een nieuwe versie van de succesvolle Vakantiebieb-app is gepromoot). Stichting
Bibliotheek.nl (BNL), verantwoordelijk voor het platform, moest alle aandacht
richten op verbetering van de site. Een groot aantal zijn inmiddels
doorgevoerd, waardoor het gebruiksgemak is toegenomen. Ook is een nieuwe
lees-app gelanceerd.
Jan de Waal
onderkent de verbeteringen. Maar hij noemt ze 'cosmetisch'. De 'grondstructuur'
blijft niet goed. Hij denkt daarbij in de eerste plaats aan het gebruik van –
het in het boekenvak afgeschafte – Adobe DRM, 'dat klantonvriendelijk is en
voor technische problemen zorgt. Ook is het platform gebouwd vanuit ict en centralistisch denken. Daardoor is
het een te complex product geworden. Ook is het te weinig op het publiek
gericht. Er is bijvoorbeeld geen top 10 van meest uitgeleende titels, en het
aanbod organiseren rondom de inhoud van e-boeken, om virtuele leesclubs te
lanceren, is nog lang niet geregeld.'
Dus hét leestool dat de consument massaal verleidt om
digitaal te gaan lezen tegen geringe tot geen kosten? Dat is het platform nog
niet.
De bestaande alternatieven in de commerciële boekenbranche
zijn nog altijd stuk voor stuk aanzienlijk kleiner van opzet. Yindo, inclusief de spin-off Boekenwolk,
bijvoorbeeld blijft groeien. Momenteel leveren ruim 75 uitgeverijen (was 60 in
november) zo'n 3000 titels (is gelijk gebleven door vertrek van een grote
uitgeverij). In 2013 verkocht Yindo ruim 2000 betaalde uitleningen (naast tien-
tot twintigduizend gratis uitleningen). Dit jaar heeft Boekenwolk al 'meerdere
tientallen' abonnementen verkocht. Maar: 'Het blijft veel te langzaam gaan,'
zegt directeur Bob van Duuren.
De reden is
volgens hem het gebrek aan animo bij uitgevers. 'Daardoor blijft het aanbod
beperkt en denkt de consument al snel: hier vind ik niet wat ik zoek, hier moet
ik niet zijn. De grote concerns doen niet mee. WPG is ook zelf met iets bezig.
Ik denk dat angst voor kannibalisatie meespeelt. Ten onrechte: ik zet de
uitgaven van Van Duuren Media vanaf dag 1 voor enkele euro's te huur op Yindo.
Dat versterkt elkaar. Huur levert misschien weinig geld op, maar ook als
pr-tool heeft het zijn waarde.'
De start van de
bibliotheek als uitlener van e-boeken, vergroot het draagvlak bij alle partijen
voor deze vorm van lezen. 'Daar profiteert Yindo ook van.' Van Duuren vindt het
wel jammer dat vooralsnog niet de lezer betaalt bij de bibliotheek – maar de
belastingbetaler. 'En dat voor een slecht aanbod en een platform dat niet goed
werkt, al snap ik ook wel dat het bibliotheekplatform, met koppelingen naar
bibliotheken, leveranciers en meer, supercomplex is. Het zal veel aandacht en
tijd kosten om het platform goed te krijgen.'
Eboektehuur.nl is naast Bibliotheek.nl een van de zeer weinige
aanbieders van de verhuuroptie van e-boeken die CB aanbiedt. Een jaar na de
lancering in mei 2013 zegt oprichter Han Peeters dat 'het niet echt van de
grond komt'. De site verhuurde hooguit 'tientallen e-boeken per maand'. Medio
juni dateert de laatste verhuur al van half maart. Ook Peeters verklaart de geringe verhuren
door de terughoudendheid van uitgevers. Zij vergroten nauwelijks het aanbod.
Bij de start had hij 810 titels, momenteel 1005. En dat op in totaal een
30.000-tal e-boeken.
'Uitgevers hebben niet in de gaten dat huren dé oplossing
voor illegaal downloaden is,' redeneert Peeters. 'CB zou hen moeten overtuigen,
maar zij verkiezen een passieve rol. Toch gaan wij door. Ooit komt het moment
dat uitgevers het wel beseffen.' Het platform van de bibliotheek kan daarbij
helpen, denkt ook hij. 'Via mijn clusteruitgeverij Clustereffect leen ik
tientallen e-boeken per dag uit. Voor slechts 36 cent per uitlening, maar als
de aantallen groeien word ik daar toch vrolijk van.'
Boekhandel De
Drukkerij in Middelburg biedt na een pilotperiode nog altijd streaming lezen
aan. Maar directeur Dick Anbeek reageert verbaasd: 'Staat dat nog op onze site?
Eerlijk gezegd doen we daar momenteel niets mee, omdat het niets oplevert. Het
ligt ook commercieel moeilijk: van de 99 cent opbrengst gaat al 71 cent naar
iDeal. Dat is niet rendabel. Met de Reading Room gaan we wel door. Je ziet ook
echt klanten in de brasserie online lezen. Dat is een leuke service.'
Anbeek vreest
dat de boekhandel alleen als collectief met een zinvolle streaming-aanbod kan
komen. 'De KBb zou dat kunnen oppakken. Maar ik heb er een hard hoofd in dat
zij een rendabel commercieel model kan ontwikkelen, dat bovendien de
concurrentie met de bibliotheek aan kan. Ik ben bang dat de bibliotheek de
enige aanbieder zal zijn, die voor ontzettend lage bedragen e-boeken uitleent.
Of er komt nog een Amazon-achtige partij. Ik vind dat helemaal niet leuk, maar
ik zie te weinig kansen voor de boekhandel.'
Ook uitgeverijen hebben een aantal mogelijkheden voor online
lezen opgezet. Harlequin zet twee keer per week een nieuw hoofdstuk van een
vervolgverhaal online, dat daarna gratis te lezen blijft. Het doel hiervan is
duidelijk: marketing – net als Weblezen.nl van eBook.nl, waar van een groot
aanbod het eerste hoofdstuk te lezen is. De Wakkere Muis is onlangs gestart metGeronimo Stilton online lezen, maar de uitgeverij ziet dat vooralsnog als
experiment. Als service, zoals directeur Iris Mollinger op Boekblad.nl zei, om
tenminste iets rond de speurmuis
digitaal aan te bieden.
Potentieel groter is Riddo van WPG en Lannoo. Beide concerns
beschikken – inclusief de door WPG afgestootte fondsen, die aan het project
blijven meedoen – gezamenlijk over zo'n groot aanbod aan titels dat alleen dit
initiatief de 'Spotify voor boeken' wordt genoemd. Een jaar geleden lekte al
uit dat projectleider Lisa van den Herik hiermee bezig was. In februari zei ze
in NRC Handelsblad dat het nog dit
jaar moest worden gelanceerd. Maar of dat gaat lukken?
Uitzicht op een lancering is er in ieder geval nog niet. Na
de aankondiging protesteerden individueel auteurs en de Vereniging voor
Letterkundigen dat zij buiten ieder overleg werden gehouden. Terwijl Riddo toch
hun teksten zou moeten exploiteren. Auteurs wilden, als ze al neigden
toestemming te geven, tenminste een waarborg dat ze voldoende zouden verdienen.
Deze opstelling compliceerde de voorbereidingen.
In Vlaanderen biedt Bibnet sinds 6 mei, bij wijze van pilot,
via de openbare bibliotheken 415 titels van minimaal een jaar oud aan.
Bibliotheekleden kunnen een e-boekkaart voor vijf euro kopen en dan drie
e-boeken downloaden op een speciale app, waar ze drie weken te lezen zijn. Na
een dag of veertig waren er 1400 e-boeken gedownload. Hoewel de app
aanvankelijk alleen voor Android beschikbaar was en pas sinds 3 juni voor iOS,
is 65 procent van de downloads voor iOS.
Geringe aantallen. Maar toch: 'Conform verwachting,' zegt
programmamanager Johan Delauré van Bibnet. 'Anders dan in Nederland moet iedere
bibliotheek het lokaal aanbieden en dat hebben ze nog niet allemaal gedaan.
Daarbij is in Vlaanderen nog helemaal geen markt voor e-lezen. Onze pilot helpt
juist die markt te vormen. Hoewel de onderhandelingen met uitgevers lastig
waren, willen ze deze proef dan ook zeker een kans geven. Hun verkoop van
e-boeken is helemaal droevig.'
Al met al geeft de rondgang weinig hoop dat de ideale
toekomst nabij is. Bestaande platforms zijn niet publieksvriendelijk genoeg –
zie het bibliotheekaanbod. Uitgevers werken onvoldoende mee – zie de klachten
van e-boekverhuurders. Auteurs zitten niet te azen op Spotify-achtige
abonnementsvormen waarin hun inkomsten onzeker zijn – zie hun protesten bij de
aankondiging van Riddo. En het potentiële rendement van een huurmodel is te
onzeker – zie de aarzeling bij boekhandels.
De leenrechtexeptie
De bibliotheken willen niet langer afhankelijk zijn van
uitgevers die kunnen bepalen van welke titels zij wel of niet een licentie te
koop aanbieden. De bibliotheken willen een principieel vrije keuze kunnen maken
uit het beschikbare aanbod – precies zoals dat ze voor fysieke boeken doen. De
wet maakt het nu niet mogelijk om e-boeken onder de leenrechtexeptie van de
auteurswet te laten vallen. Bibliotheken ijveren daarom om dat te veranderen.
Door te lobbyen bij politici en het grote publiek, dat een online petitie voor
het recht op e-lezen kan ondertekenen. En door een rechtszaak te voeren. De
bibliotheken willen dat het Europees hof e-boeken gelijkschakelen aan software.
Gekochte software mag volgens een uitspraak uit 2012 van datzelfde hof worden
doorverkocht. Als eerste stap wordt een procedure in Nederland tegen Stichting
Leenrecht gevoerd. In essentie eisen bibliotheken dat het Europese hof mag
oordelen over de rechtmatigheid van een leenrechtexeptie van e-boeken. De
uitspraak van de rechtbank in Den Haag staat gepland op 9 juli. Als
bibliotheken hun zin krijgen, zal dat grote gevolgen hebben voor de Nederlandse
e-lenenmarkt. Niet voor niets waarschuwden auteurs en uitgevers onlangs tegen
deze leenrechtexeptie.
De invloed van de wetgever
De overheid kan in potentie veel invloed uitoefenen op de
markt voor de verhuur van e-boeken. Met een lage btw voor e-boeken. Of het van
toepassing verklaren van het leenrecht op e-boeken. Verschillende organisaties
in het boekenvak, die soms tegengestelde belangen hebben, lobbyen hiervoor in
Den Haag en Brussel. En af en toe leidt dat tot nieuwe maatregelen. Zo stemde
de Tweede Kamer onlangs in met een amendement op de bibliotheekwet, die
jongeren tot en met 18 jaar gratis toegang garandeert op digitale boeken die de
KB op een leeslijst zet. Als de Eerste Kamer na de zomer hiermee instemt, zal
dat zijn weerslag hebben op de markt. Hoe en wat, dat moet nog blijken: de
praktische uitvoering van het amendement is niet bekend. Uitgevers onderkennen
dat bibliotheken een vitale rol spelen bij het bevorderen van lezen door
jongeren. 'Het is nu aan
bibliotheken en uitgevers om met elkaar goede afspraken te maken om zo
laagdrempelig mogelijk deze jongeren te laten (blijven) lezen,' zegt
GAU-secretaris Martijn David. 'Het is van groot belang dat nieuwe generaties
lezers opgroeien met boeken, fysiek en digitaal. Dat daarbij marktverstoring
moet worden voorkomen, zeker nu de digitale markt zich nog zo aan het
ontwikkelen is, is door de minister duidelijk onderkend.'
(Eerder gepubliceerd in Boekblad, juli 2014)
Zie ook:
Geen opmerkingen:
Een reactie posten