Hoe zeg je Het leven is vurrukkulluk in het Italiaans? Wat voor daad is poëzie
in het Duits? En hoe stamp je in het Engels op de vloer om een feest te laten
ontstaan? Camperts vertalers leggen uit.
Campert vertalen – je zou zeggen: zijn glasheldere taal
en begrijpelijke redeneertrant maken dat een gemakkelijke klus. 'Maar als je het
in je eigen taal moet weergeven, merk je opeens hoe hard je moet werken om hetzelfde
effect te krijgen', zegt David Santoro, die kort na elkaar drie Campert-romans in het
Italiaans vertaalde. 'Zijn stijl is licht, vloeibaar, maar met een hoog
soortelijk gewicht. Als je iets te veel toevoegt, wordt het te zwaar. Als je er
iets te veel van afdoet, blijft er niets van de stijl over.'
Zomerfeest
Ook Camperts woordspelingen in met name zijn werk uit de
jaren zestig en zeventig vragen veel inventiviteit. 'Voor Het leven is vurrukkulluk is het moeilijk een oplossing te vinden
die aanvaardbaar is voor een Italiaanse lezer. Uiteindelijk is de titel Festa d'estate ('Zomerfeest') geworden. Een
commerciële reden gaf de doorslag. Voor een uitgeverij is literatuur uit een
minderheidstaal al moeilijk te verkopen, laat staan met een rare titel die
helemaal niet klinkt.'
In de tekst zelf heeft Santoro genoeg Italiaanse woordspelingen
bedacht. 'Je moet steeds iets nieuws bedenken dat bij het personage past. Het
opgeruimde meisje Panda zegt dat "het leven beter is dan een rooman".
In "rooman" zit de associatie met schuim. Bij mij is dat:
"romanzoo", met een associatie van dierentuin. En de oude man klaagt
over jongeren: "zakkenrollers, rokkenrollers". Dat werd: "mano
lesta, mano lenta". Ofwel: snelle hand, langzame hand. Dat laatste
verwijst dan naar Eric slowhand
Clapton.'
Vondel Prize
Alle vertalers van Campert voelen een oprechte liefde voor
zijn werk. David Santoro had de auteur zelf voorgesteld aan een uitgeverij. De
Brit Donald Gardner is Camperts poëzie zelfs gaan vertalen nog voor hij er een
uitgever voor gevonden had. Alleen Marianne Holberg, die inmiddels vijf
prozawerken en een bloemlezing uit zijn poëzie naar het Duits heeft vertaald,
deed het de eerste keer in opdracht. Maar dat doet niets af aan de bewondering
waarmee ze over zijn werk praat.
'Ik vertaal teksten voor musea, architectuurbureaus en
andere kunstinstellingen in het Engels', vertelt de dichter Donald Gardner, die
eerder deze maand de Vondel Translation Prize voor zijn recentste
Campert-vertaling In those days
kreeg. 'Toen moest ik voor een tentoonstelling in de Nieuwe Kerk, waarvoor
fotografen en dichters samenwerkten, een gedicht van Campert vertalen. Ik kende
hem al, ik had een bibliofiele uitgaven van hem. Maar sindsdien – 2002, denk ik
– ben ik hem altijd blijven vertalen.'
Belangrijke
menselijke dingen
Camperts poëzie vindt hij zó mooi dat hij hem, ondanks de
Prijs der Nederlandse Letteren, zelfs in Nederland ondergewaardeerd vindt. 'Het
is de ironische toon van zijn gedichten. De ingetogenheid, zonder overvloed aan
de detail, en de bescheidenheid, zonder poespas, gewichtigheid of retoriek. Hij
behandelt alledaagse onderwerpen – ontmoetingen op straat, gesprekken met zijn
geliefde of met niet-geliefden – terwijl je voelt: het gáát over belangrijke
menselijke dingen.'
De grootste kunst om dat te vertalen vindt Gardner de
'bedrieglijke eenvoud' goed overbrengen. 'Wat vanzelfsprekend lijkt in het
Nederlands, riskeert in vertaling kaal te worden. Of te hard. Het moet intiem
blijven. De humor van zijn alledaagse toon en spel met spreektaal moet intact
blijven. Het is niet makkelijk, maar wel prettig werk: om daar steeds
oplossingen voor te vinden. De teksten die ik anders vertaal, vol algemene
taal, kan ik zelfs in mijn slaap nog omzetten in het Engels.'
Ein tat
Marianne Holberg prijst Camperts relativeringsvermogen. 'Hij
haalt de hele wereld naar zich toe. Hij schrijft politieke, morele en kritische
scènes. Maar de moraal druipt er nooit vanaf. Het is onsentimenteel, terwijl je
er diep door wordt getroffen. Ook doordat er aan het einde van een gedicht of
een column altijd een draai zit die alles lichter maakt. Iets waaruit blijkt:
neem het allemaal niet zo serieus. Dat relativerende schept een balans met de
empathie waarmee hij naar de wereld kijkt.'
Lijkt Campert in het Duits daarmee geen experimenteler
dichter dan hij is? 'Het wordt wel controversieel gevonden, maar dat is dan
maar zo. Het grappige is wel dat Duitse dichters in de jaren twintig evenmin hoofdletters
gebruikten en er nu ook steeds meer dichters zijn die dat doen. Dat vind ik
passend bij Campert. Zijn werk is experimenteel, maar ook van deze tijd. Hij
verandert niet, hij is altijd jong gebleven en dus kan zijn werk heel goed
modern lijken.'
Prettig contact
Niet alle vertalers hebben contact met Campert gehad om te
overleggen over mogelijke onduidelijkheden. Santoro had het niet nodig. 'Als je
begint met twijfelen over een betekenis en de auteur om opheldering wil vragen,
stel je je al gauw over alles vragen. Dat kost te veel tijd. Ik probeer zo veel
mogelijk oplossingen zelf te verzinnen. Pas als het écht onbegrijpelijk wordt,
zoek ik eventueel contact. Dat was in dit geval niet nodig. Campert verwijst
weinig naar actualiteiten die ik niet ken.'
Holberg en Gardner spraken wel met Campert – juist omdat ze
ook poëzie deden, waarin de vertaling van ieder woord veel nauwer luistert. Prettig
was dat. Holberg kon merken dat Campert vroeger zelf ook vertaald heeft, onder
andere Een kus voor je sterft van Ira
Levin, dat nog altijd in druk is. 'Ik heb ooit een non-fictieboek gedaan.
Geschreven door een heel aardige man. Maar hij zei bij een ontmoeting vooraf:
"U hoeft alleen maar in het Duits te zeggen wat er in het Nederlands
staat." Haha. Campert zo zoiets nóóit zeggen.'
Gardner, de enige van deze drie vertalers die (deels) in
Nederland woont, kwam bij Campert thuis. 'Dat was heel prettig. Tijdens een
lunch, met een paar glazen thee en later wijn. Hij spreekt heel makkelijk
Engels en heeft altijd een paar suggesties. Maar nooit veel. Ik denk dat hij
mij altijd goed heeft gevonden. Ik ben na Campert meer dichters gaan vertalen.
Er zijn er die veeleisender zijn.'
Gebrekkige
belangstelling
Volgen er binnenkort nog meer Campert-vertalingen? Santoro
heeft het vertalen eraan gegeven. Het betaalt té weinig in Italië. Holberg
kampt met gebrek aan belangstelling, ook al verkochten de Duitse vertaling niet
zó slecht. Er zijn immers pockets van verschenen. Nadat Camperts Duitse
uitgeverij is overgenomen, wilde het diens Hôtel
du Nord uit 2013 niet meer. 'Wie weet komt het nog eens. Gelukkig is er
genoeg ander werk nu Nederland en Vlaanderen volgend jaar gastland op de
Buchmesse zijn.'
Alleen Gardner heeft werk van Campert onder handen. Hij
heeft een deel van Dagboek van een poes
voltooid. 'Ik zoek er wel nog een uitgever voor.' En hij werkt aan het verhaal
'De jongen met het mes', dat volgend jaar verschijnt in een Penguin-anthologie
van de beste verhalen uit de Nederlandstalige literatuur. Dat verhaal bevat de
iconische Campert-zin: 'Je stampte met je voet op de grond en er was een
feest'. Kan hij al kwijt hoe hij die vertaalt? 'Het spijt me. Ik ben nog niet
100% tevreden over mijn oplossing.'
Remco Camperts werk is niet veelvuldig, maar wel regelmatig vertaald. De vertalingendatabase van het Nederlands Letterenfonds geeft 49 uitgaven in 11 talen voor de laureaat van de Prijs der Nederlandse Letteren 2015.
(Eerder verschenen in Taalunie:Bericht, okt 2015)
Zie ook:
Geen opmerkingen:
Een reactie posten