Wat heeft het boekenvak voor vluchtelingen gedaan? (Boekblad)

Een benefiet in de Amsterdamse schouwburg, speciale uitgaven voor het goede doel en inzamelingsacties in boekhandels. Het duurde even voor het boekenvak reageerde op de vluchtelingencrisis, maar inmiddels hebben schrijvers, uitgevers en boekhandelaren honderdduizenden euro's opgehaald.

Het is niet moeilijk geraakt te worden door de vluchtelingenstroom die sinds afgelopen zomer zo'n enorme omvang heeft aangenomen. De mensonterende beelden van tientallen vluchtelingen in gammele bootjes. Het overvolle kamp bij Calais, waardoor het Westen opeens zijn eigen sloppenwijk heeft. De dode peuter op een Turks strand. En dan de soms ronduit vijandige ontvangst, waarbij opvangcentra worden belaagd. Niemand blijft daar onbewogen bij. Maar om dan ook wat te doen?

Thijs Heslenfeld, die onder het label Oost West Thijs Best al meerdere fotoboeken in eigen beheer heeft uitgebracht, besloot wel al snel een speciale uitgave te maken: Anything out of nothing. De fotograaf bezocht afgelopen najaar samen met journaliste Rinke Verkerk vluchtelingenkampen voor Syriërs in Libanon en Jordanië. Hij wilde de vluchtelingen 'zonder extra zielige foto's of nadruk op blije gezichten' zélf een gezicht geven en hen in de gelegenheid geven hun eigen verhaal te vertellen.

Het is een schitterend 96 pagina's tellend boek geworden, dat al op 3 december na tweeëneenhalve maand werk op de markt kwam. Een boek met een bijzondere vormgeving – en niet alleen door de gimmick dat het, net als Arabischtalige uitgaven, achterstevoren moet worden gelezen. Heslenfeld wilde hiermee de lezers op kleine schaal de verwarring laten voelen die vluchtelingen op grote schaal dagelijks ervaren nadat ze hun vertrouwde bestaan hebben moeten opgeven.

Al bij verschijnen waren 3000 exemplaren van Anything out of nothing bij voorverkoop à 27,50 euro per stuk verkocht, onder andere aan een aantal bedrijven die meerdere exemplaren tegelijk voor hun personeel aanschaften. Inmiddels zit de totale verkoop boven de 4000. Maar daarmee neemt de fotograaf, die toch al alles uit eigen middelen heeft gefinancierd, geen genoegen. Dit voorjaar hoopt hij lezingen en mini-exposities in boekhandels te organiseren om het boek nader te promoten.

'Per verkocht exemplaar gaat vijf euro naar een gezin in het kamp Al Za'atari in Jordanië', vertelt Heslenfeld. 'Begin februari hebben we 25.000 euro kunnen overmaken aan de Jordaanse afdeling van UNHCR om deze vluchtelingen rechtstreeks te kunnen helpen. Iets meer dan 15.000 euro komt uit verkoop van het boek, de rest is aangevuld door Triodos Bank die besloten heeft mij te sponsoren.'

In het Nederlandse boekenvak lijkt Heslenfeld een uitzondering te zijn. Zeker in het vroege stadium waren auteurs, boekhandels en uitgeverijen in andere landen er veel eerder bij. Denk aan speciale woordenboekje met uitsluitend plaatjes die uitgevers als Routard al in september maakte om gratis onder vluchtelingen ter verspreiden en of, nog eerder, de gelijk zeer succesvolle inzamelingsactie van de Britse auteur Patrick Ness waar veel collega's hun bijdrage aan hebben geleverd.

En dat terwijl vluchtelingen, zeker ze in hun land van aankomst aan hun integratie gaan beginnen, zo veel baat hebben bij (toegang tot) boeken. Dat bewijst het genoemde aanwijswoordenboek waarmee vluchtelingen makkelijker kunnen communiceren, maar ook echte woordenboeken, lesboeken Nederlands als tweede taal en fotoboeken over Nederland om hier te kunnen inburgeren. En natuurlijk prentenboeken en eerste lesboekjes voor de kleinsten.

De openbare bibliotheken hebben dat goed begrepen. Naast talrijke inzamelingsacties – van boeken en contact geld – die direct na de zomer werden georganiseerd, begon de sector een plan op te stellen om gestructureerd samen te werken met verantwoordelijke organisaties als het Centraal orgaan opvang asielzoekers (COa), het ministerie van Justitie en Veiligheid en Vluchtelingenwerk Nederland. De bibliotheek wil asielzoekers in iedere fase van hun inburgering en zoektocht naar werk terzijde staan.

Toch is het natuurlijk niet zo dat het boekenvak niets deed. Zeker niet. Naast het bedrag dat Heslenfeld bijeenbracht is er voor vele tienduizenden euro's geld opgehaald voor een reeks goede doelen. Hieronder volgt een overzicht van de grootste en bekendste acties.

De schrijvers kwamen op initiatief van Dimitri Verhulst op 9 februari in de Stadsschouwburg van Amsterdam bijeen voor een benefiet ten bate van My Book Buddy, die zich inzet voor vluchtelingenkinderen. Onder meer Tommy Wieringa, Connie Palmen, Jelle Brandt Corstius en Esther Gerritsen traden op om de 'verbindende waarde van boeken en verhalen te tonen.' Alleen al de recette van de door de Leescoalitie georganiseerde avond leverde 25.000 tot 30.000 euro op. Daarnaast was er een loterij. De opbrengst daarvan was bij het ter perse gaan van dit stuk nog niet bekend.

Bij Lemniscaat verscheen in november een vertaling van het oorspronkelijke Engelse Soep voor Syrië van de culinair auteur en fotograaf Barbara Abdeni Massaad. Zij vroeg recepten bij meer dan vijftig internationale topkoks ten bate van het voedselprogramma van UNHCR. De Engelse uitgave was binnen een week uitverkocht en leverde 40.000 pond op. De vertaling kon na twee weken worden herdrukt. Inmiddels zijn 3400 exemplaren verkocht, wat betekent dat er zo'n 30.000 euro voor de vluchtelingen is opgehaald. Dit bedrag is inclusief het geld dat boekhandels ophaalden met het uitdelen van soep. 'Geweldig hoe de boekhandel zich heeft ingezet voor dit boek!', vindt pr-medewerker Leena Jaarsveld. Ook de opbrengsten van de jaarlijkse Lemniscaat-uitverkoop in de Bibliotheek Rotterdam ging naar deze actie.

De Arbeiderspers bracht eveneens in november belangeloos de bundel Gelukszoekers van Ilja Leonard Pfeijffer uit, waarin de auteur enkele eerder geschreven stukken over vluchtelingen en migranten bijeenbracht, inclusief een fragment uit zijn Librisprijswinnende roman La Superba. Auteur, uitgeverij én drukkerij Ten Brink werkte gratis mee.  De uiteindelijke opbrengst is voor stichting Werken zonder Grenzen, die vluchtelingen helpt aan werkervaringsplaatsen, vrijwilligerswerk of betaald werk.

'Op dit moment hebben we van Gelukszoekers zo’n 1500 exemplaren verkocht', zegt uitgeverij Peter Nijssen. 'Vind ik niet meevallen. Misschien dat de toch wat schokkende coverfoto daaraan debet is. Anderzijds: we verkopen het nog steeds. Dus onze druk van ik meen 2500 exemplaren raakt heus uitverkocht. Van de winkelprijs van 15 euro gaat een zeer groot deel naar Werken zonder Grenzen. Ik schat dat er zo’n 30.000 euro naar dit goede doel zal gaan als we alle exemplaren hebben verkocht.'

Uitgeverij Podium leverde een bijdrage met het pamflet Broederschap van Frans Timmermans dat een onverwacht grote bestseller was. Het boek dat was geïnitieerd door Erik van Bruggen van campagnebureau BKB, haalde de derde plaats in de Bestseller 60 haalde en stond vijf weken in de top tien. Binnen een maand waren er 20.000 exemplaren verkocht. De royalty's van de auteur en de uitgeverswinst is volledig bestemd voor Vluchtelingenwerk Nederland. Op een moment dat het boek nog steeds in de bestsellerlijst overhandigden Timmers en uitgever Joost Nijsen al een cheque van 20.000 euro aan de begunstigde organisatie.

De educatieve uitgeverijen Noordhoff, Zwijsen en Delubas kondigden aan dit jaar 60.000 kinderboeken te verspreiden onder 150 scholen waar vluchtelingenkinderen les gaan krijgen. Zij mogen de 'zwerfboeken' mee naar huis nemen om zo ook hun ouders te helpen met hun taalontwikkeling. De Vier Windstreken doneerde 500 exemplaren van het tekstloze prentenboekje Steen voor steen Guiliano Ferri. Boekhandels met een opvangcentrum in de buurt konden twintig exemplaren aanvragen.

Atlas Contact organiseerde een omruilservice: een boek uit het eigen fonds voor een ongewenst kerstcadeau. De in totaal veertig ingeleverde cadeaus, voor de helft boeken en verder onder andere dvd's, een Gerard Joling cd, een Action-camera en mutsen, waren voor de noodopvang in Amsterdam. Twee jongetjes stuurde een nieuw Ajax-shirt in dat hun vader had gekregen, vertelde pr-medewerker Martina van As. Want, zo schreef de vader, zij woonden niet in Amsterdam, een vluchteling die daar zit heeft er daarom meer aan.

Verschillende boekhandels hielden inzamelingsacties. Dekker van de Vegt in Nijmegen riep klanten op in de kerstperiode naast een cadeau voor hun dierbaren ook een boek voor de pop-upbibliotheek in het azc in Heumensoord te kopen. Deze pop-upbieb is in het leven geroepen door de bibliotheek Gelderland-Zuid – een mooi voorbeeld van de manier boekhandel en bibliotheek kunnen samenwerken. Klanten konden kiezen uit negen titels: van Nederlands-Arabische woordenboeken en aanwijsboeken tot een basiscursus voor inburgeraars en Nederland voor Syriërs.

De actie is 'heel goed aangeslagen', zegt directeur Monique Kauffman. 'Mensen kwamen speciaal daarvoor naar de winkel. Uiteindelijk hebben we voor 5000 euro aan boeken gedoneerd, inclusief 500 euro van onszelf. De dinsdag voor kerst hebben [mede-directeur] Hans [Peters] en ik tien dozen afgeleverd bij bibliotheek De Mariënburg.'

Klanten van de Algemene boekhandel in Amersfoort konden voorafgaand aan kerst een maand lang boeken brengen die aan verschillende bibliotheken in opvangcentra zouden worden gegeven. Er was vooral vraag naar prenten- en kinderboeken, woordenboeken en fotoboeken over Nederland. En die kwamen er ook, vertelt medewerker Linda Adam. 'Vooral prentenboekjes en avi-boekjes, ook in het Frans en Engels. Dat zijn vaak ook boeken die maar korte tijd worden gebruikt en dus nog in uitstekende staat.'

Misschien was niet ieder boek even geschikt – een enkeling had van de gelegenheid gebruikt zijn zolder op te ruimen – maar de boekhandel kon bij elkaar ruim vijfentwintig dozen vol afgeven. Half januari werden die in twee shifts opgehaald door vertegenwoordigers van het COA Amersfoort en Gastgezin Amersfoort.

(Eerder gepubliceerd in Boekblad magazine, feb 2016)

Zie ook:

- Routard maakt speciale gids voor vluchtelingen

- Hoe kunnen bibliotheken vluchtelingen structureel ondersteunen?