Ronald Giphart liet zich als
eerste literaire schrijver ter wereld leiden door tekstsuggesties van een
computer. Zijn verhaal 'De robot van de machine is de mens' is in november te
lezen tijdens de actie Nederland Leest. Alleen Folgert Karsdorp, het brein
achter de Asibot, weet welke zinnen de auteur en welke zinnen de computer
schreef.
Arnon Grunberg kon zijn lachen niet inhouden. Een computer had zestig 'voetnoten'
geproduceerd op basis van de meer dan tweeduizend dagelijkse columns die de
schrijver op de voorpagina van de
Volkskrant heeft geschreven. De tekst was soms gewoon onzin: 'Ik ben
sceptisch over zeggelijke liefde. Voor lauwe seksualiteit', las hij proestend
voor op een video van de krant. Hij hoeft voorlopig dus niet bang te zijn
dat hij wordt vervangen – al toonde hij zich aangenaam verrast met sommige door
de computer gegenereerde vondsten.
Folgert Karsdorp kan zich Grunbergs reactie goed voorstellen. Een recurrent neuraal
netwerk is in staat om, op basis van een grote input aan teksten, een coherente
en grammaticaal correcte nieuwe tekst te scheppen met de lengte van Grunbergs
voetnoten. Maar een column die ook ergens op slaat? Daartoe is de computer
domweg niet in staat, legt de onderzoeker digitale methoden in de
geesteswetenschappen uit, die is verbonden aan het Meertens Instituut. Grunberg
had verwacht dat de computer al een soort parodie op zijn werk kon scheppen.
Zelfs dat is nog te hoog gegrepen.
Goed alternatief
Dus
toen de Stichting Collectieve Propaganda voor het Nederlandse Boek (CPNB)
Karsdorp vroeg of hij een computer een verhaal kon laten schrijven, moest hij
hen teleurstellen. De organisatie geeft voor de jaarlijkse actie Nederland
Leest, die dit najaar is gewijd aan de robotisering van de samenleving, de
klassieke science fiction-verhalenbundel Ik,
robot van Isaac Asimov opnieuw uit. Hoe mooi zou het zijn geweest als
Asimovs fantasieën werkelijkheid konden worden. Maar helaas.
Karsdorp
had echter een goed alternatief: de computer als hulpmiddel. 'Eigenlijk is het
ook niet zo interessant om de computer iets te vragen wat een mens ook kan. En
waarschijnlijk beter', zegt hij. 'Het is veel interessanter om te bedenken hoe
een computer een schrijver kan assisteren met wat hij wél beter kan. Dat is:
ontzettend veel tekst lezen en onthouden – veel meer dan een mens ooit kan – en
op basis daarvan suggesties doen. Of een schrijver erop wijzen dat een alinea
lijkt op een passage uit de wereldliteratuur.'
Waarschijnlijkheid
Ronald Giphart nam daarop de uitdaging van de CPNB aan om een nieuw verhaal te
schrijven met behulp van een systeem dat Karsdorp bouwde met computerlinguïsten
als Mike Kestemont, Enrique Manjavacas en Ben Burtenshaw van de Universiteit
Antwerpen. De Asibot, zoals hij werd gedoopt, oogt als een gewoon
tekstverwerkingsprogramma, maar dan een met een aantal extra knoppen. Daarmee
kon Giphart suggesties vragen voor een vervolg. Neutrale suggesties, maar ook
suggesties in de stijl van Gerard Reve, Kristien Hemmerechts of Nescio.
Daarachter
zit een database van ongeveer tienduizend Nederlandstalige boeken: van
literaire romans tot vertaalde detectives, die Karsdorps team overal vandaan
heeft gehaald. Met die kennis berekent de computer iedere keer wat het meest
waarschijnlijke vervolg is. Stel, Giphart tikt een e. Wat zou de volgende
letter zijn? In de meeste gevallen weer een e. Maar na twee e's is de derde
letter hoogstwaarschijnlijk een n. Zo ontstaat vanzelf het woordje 'een'. En
daarna suggereert de computer hoogstwaarschijnlijk een spatie.
Creativiteitsknop
Karsdorp:
'Op die manier komt de computer razendsnel met hele zinnen. Of meer, als de
schrijver dat wil. Hij kan daarbij spelen met de waarschijnlijkheid. De Asibot
heeft een zogeheten creativiteitsknop in de vorm van de schuif. Zet je die op
0, dan is de computer maximaal conservatief en komt hij altijd met de meest
waarschijnlijke oplossingen. Zet je hem op 1, dan komt hij met totaal wilde
suggesties en bedenkt hij zelfs nieuwe woorden. Correcte, maar nieuwe woorden,
zoals samenstellingen.'
Om
ook in andermans stijl te schrijven, wordt de computer opnieuw 'getraind',
zodat het werk van die ene auteur groter gewicht krijgt in de suggesties. 'In
principe zijn de mogelijkheden eindeloos. Wij hebben nu alleen de acht auteurs
toegevoegd die hij wilde. Dat gaf Giphart een spirituele sensatie, vertelde
hij, als hij opeens als Hemmerechts kon schrijven: donker, met veel dialogen.
Zonder dat de computer overigens ooit letterlijk tekst van haar kopieert. Hij
verzint steeds iets nieuws.'
Kleurenpalet
Karsdorp
heeft het verhaal van Giphart inmiddels gelezen. 'De robot van de machine is de
mens', heet het – een titel die óók door de Asibot is gegenereerd. Hij schat
dat ongeveer de helft door de auteur zelf is geschreven, de rest dus door de
Asibot. 'Toch is het moeilijk om precies te meten hoe groot de bijdrage van de
computer is geweest. Soms heeft Giphart een suggestie van de computer niet
overgenomen, maar riep dat wel inspirerende associaties op. Zo speelde de
computer op de achtergrond ook een rol.'
Wel
kan hij tot op letterniveau precies zien welke tekst Giphart zelf schreef en
welke niet. De overgenomen suggesties kregen een kleur – voor iedere stijl een
andere kleur. Als Giphart vervolgens in de suggesties begon te wijzigen,
vervaagde de kleur. 'Deze kleuren zijn straks in het boekje niet zichtbaar. Dat
zou te duur worden. Dat maakt het interessant voor de lezer. Zij kunnen raden
wat van Giphart en wat van de computer is. Ik denk dat als je het niet weet, je
het ook heel moeilijk kunt zien.'
Voor
Karsdorp is dat kleurenpalet echter het interessantst. 'Om een goed hulpmiddel
voor schrijvers te kunnen maken, moet je inzicht hebben in het schrijfproces –
waar het ons voornamelijk om te doen is. Dat krijg je alleen maar als een
schrijver zo gek is om hiermee te werken. Wij mochten Giphart tijdens het
schrijven helemaal volgen. Elke aanslag, inclusief alle tikfouten, is
vastgelegd. Dat is voor ons een prachtige informatiebron, waarmee we de Asibot
kunnen verbeteren.'
Synthesizer
De
volgende stap zou zijn om de Asibot op de markt te brengen. Zelf zal Karsdorp
of zijn werkgever dat niet snel doen. 'Er is enorme rekenkracht nodig', zegt
hij. 'Voor Gipharts Asibot is al één afzonderlijke server nodig. Dat vereist
een grote investering. We hebben al een partner nodig om het publiek straks in
november de gelegenheid te geven ermee te spelen. Maar er wordt wereldwijd heel
veel geëxperimenteerd. Ook door grote partijen als Facebook, die hun chatbots
natuurlijker willen laten communiceren.'
Het
is dus slechts een kwestie van tijd voor er een soort synthesizer voor
schrijvers te koop zal zijn, wil hij maar zeggen. 'En waarom zou een computer
niet ooit een voetnoot van Grunberg of volledige roman kunnen schrijven die het
publiek goed vindt? De Asibot was twintig jaar geleden ook niet mogelijk. De
computers hadden de rekenkracht gewoon niet. Dus wat is er mogelijk over nog
eens twintig jaar? Ik denk dat als mensen niet weten dat een tekst van een computer
komt, ze die – nu al – eigenlijk best goed vinden.'
KADER:
TrueLove.wrt
Gipharts
'De robot van de machine is de mens' zou wel eens een wereldprimeur kunnen
zijn, vermoedt Karsdorp. Andere verhalen geschreven met behulp van
computersuggesties kent hij niet in deze vorm. Literaire fictie volledig
geschreven door een computer is echter al ouder. Zo publiceerde de Russische
uitgeverij Astrel-SPb in 2008 TrueLove.wrt
van PC Writer 1.0. Gevoed door 17 Russische klassiekers, een roman van Haruki
Murakami en uitgebreide dossiers van de karakters produceerde de computer in
drie dagen een verhaal van 285 pagina's. Volgens de recensenten was het een
vloeiend leesbaar verhaal, zij het clichématig van inhoud en taal.
(Eerder gepubliceerd op Taalunie:Bericht)
Zie ook:
- Robot genomineerd voor Japanse literaire prijs (mrt 2016)
- Japanse literaire prijs geeft ook robots een kans (okt 2014)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten