Literatuur lezen om tot inkeer te komen

Literatuur lezen om tot inkeer te komen, zoals in Vlaanderen een snelheidsovertreder is veroordeeld tot het lezen van Tonio van A.F.Th. van der Heijden. Ik vind dat een goed idee. Ik vraag me alleen af of er veel boeken zijn die in aanmerking komen om voor straf te worden gelezen.

Tonio is een schitterend voorbeeld van een geschikt boek – even los van de vraag of het daadwerkelijk het gewenste effect zal hebben bij de Vlaming die het moet lezen. A.F.Th. van der Heijden schrijft rechtstreeks, met zo min mogelijk franje, over de rouw van hemzelf en zijn vrouw nadat hun zoon op 22-jarige leeftijd bij een verkeersongeluk om het leven is gekomen. Een ongeluk nota bene waar niemand schuld aan had: de automobilist reed niet te hard en had ook niet te veel gedronken. Iedereen die te veel risico neemt achter het stuur, kan lezen wat hij de nabestaanden aandoet.

Maar andere boeken? Toen ik daarover nadacht, liep ik al snel vast. Under the volcano van Malcom Lowry beschrijft het onvermijdelijke lot van alcoholmisbruik. Enduring Love van Ian McEwan gaat over stalking. The Rotters Club van Jonathan Coe tekent de gevolgen van een terreuraanslag. Toch zou ik niet willen zeggen dat de dronkelap, de stalker of de bommenlegger na het lezen van deze boeken beseft hoe fout zijn daad is en berouw zal tonen.

De meeste literaire romans over de gevolgen van een misdaad, onzorgvuldig of moreel onjuist handelen, zijn te subtiel. Gaan over zo veel meer. Proberen ook begrip te krijgen voor de dader. Laten zien hoe diffuus het leven is.

Neem een ander boek van A.F.Th. van der Heijden: Weerborstels, het Boekenweekgeschenk van 1992. In deze novelle beschrijft hij het tragische lot van een neef van de verteller, die zich uit een mengeling van angst voor de dood, zucht naar avontuur en diepe behoefte aan roekeloosheid dood rijdt. Hij knalt met zijn motor tegen een boom. Zou je de Vlaming die te hard reed ook kunnen verplichten om Weerborstels te lezen? Ik kan me dat moeilijk voorstellen. Daarvoor is de novelle te veel een poging om een mens, in al zijn tegenstrijdigheden, te portretteren.

Anders dan Tonio zijn alle boeken over de gevolgen van misdaad, onzorgvuldig of moreel onjuist handelen ook geschreven door auteurs die er geen persoonlijke ervaring mee hadden en het naakte gegeven vooral zien als interessant filosofisch thema of extreme situatie waarmee ze menselijk gedrag kunnen exploreren.

Zou dat ook de reden zijn dat ik bij geen van de columnisten, bloggers en twitteraars die zich over het lezen als alternatieve straf hebben uitgelaten, een goede suggestie vond? Dat de meesten zich er met een grap van af maakten in het genre: lees De vertellingen van Duizend en een nacht voor wie tot drie jaar en drie maanden gevangenisstraf is veroordeeld?

Ongetwijfeld bestaan er wel tendensromans die even rechtstreeks beschrijven wat incest, moord en dierenmishandeling veroorzaakt bij de slachtoffers en nabestaanden – helaas kan ik niet op een goed voorbeeld komen. Maar juist omdat het tendensromans zijn, betwijfel ik hoe geschikt ze zijn om daders tot inkeer te brengen. De schrijvers van zulke boeken misbruiken hun verhaal om een theorie te illustreren in plaats van te proberen te tonen wat echt is.

En toch juich ik het vonnis van de Vlaamse rechter toe. Lezen kweekt empathie. Lezen slecht vooroordelen. Je verplaatst je letterlijk in een ander en dwingt jezelf, als je het boek uithebt en terugkeert in de maatschappij, rekening te houden met de ander. Hoe moeilijk dat ook is.

Misschien moet iedere veroordeelde daarom verplicht een aantal boeken lezen, ongeacht welke. Het is alleen jammer dat het lezen van literatuur dan wordt geassocieerd met straf. Er zijn al te veel mensen die na hun middelbare schooltijd die associatie hebben.

Over deze kwestie werd ik vanmiddag geïnterviewd voor EditieNL van RTL4.