Dan moet je als vertaler de weduwe Harrison maar misleiden (Knack)

Vertalers hebben weinig vrijheid – tegenover de tekst of hun opdrachtgever. Maar de Nederlandse vertalers lachten hun keurslijf gisterenavond weg.

Het thema: de (on)vrijheid van de vertaler. De sprekers: de vertalers zelf – notoir ontevreden over de karige honorering en de nogal verstopte plaats waar hun naam in het boek staat. Dat betekent klagen over veeleisende rechthebbenden, gekwetste auteurs, het strakke korset van de oorspronkelijke tekst en strenge richtlijnen van commerciële uitgeverijen.

Niet dus.

Het even befaamde als komische duo Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes zette gisterenavond op de Vertaalslag, de jaarlijkse bijeenkomst van de Werkgroep Literair Vertalers binnen de Nederlandse Vereniging van Letterkundigen, de toon door zich vrolijk te maken over de veel te vrije vertalingen van anderen en de bange rechthebbenden aan wie zij hun vertalingen soms in letterlijke terugvertalingen moeten voorleggen.

Als jurylid van een vertaalwedstrijd van liedjes voor ‘de Volkskrant’ zien de vertalers van James Joyce en Bob Dylan hoe ver anderen over de grens graag – hen komt pas echt het verwijt toe dat zij vaak krijgen: té vrije vertalingen. De opdracht was: vertaal Wish You Were Here van Pink Floyd in het Nederlands. Nog geen honderd van de 237 inzendingen maakte daar ‘was jij maar hier’ van – de voor de hand liggende, maar enig juiste mogelijkheid die recht doet aan tekst en ritme.

Tegenover rechthebbenden moet je daarentegen soms wél meer vrijheid nemen dan je krijgt, vinden Bindervoet en Henkes. De weduwe van George Harrison verbood hun vertaling van Here Comes The Sun en Savoy Truffle. Zij hadden van de eerste Hier komt de sneeuw gemaakt, omdat die tekst de muzikale en tekstuele intentie het best verwoordt. Maar Olivia Harrison vreesde dat men ‘sneeuw’ als synoniem van ‘cocaïne’ beschouwde.

Tegen hun zin maakten Bindervoet en Henkes in een halve nacht een keurige, ritmisch juiste en letterlijke vertaling. ‘Maar die miste iets: de inspiratie van de vertaler.’ Toen hebben ze de oorspronkelijke vertaling als alternate takes in het boek ernaast gezet zonder dat Olivia Harrison te laten weten. ‘Nooit mot mee gehad.’ Terwijl die nu worden gezongen door Nederlandstalige coverbandjes.

Ook actrice Martine Bijl vertelde enkele horrorverhalen uit haar praktijk als vertaalster van sitcoms en musicals waar vooral hard om werd gelachen. ‘In Mary Poppins zit het beroemde lied Supercalifragilisticexpialidocious. Het mooie Nederlandse alternatief dat ik had bedacht mocht niet. Het oorspronkelijke woord moest worden gehandhaafd omdat het iconisch zou zijn. Maar er volgen twaalf rijmen op! In het Nederlands heb je op –ocious alleen doosjes en hoosjes. Toen mocht het "Supercalifragilisticexpialidastisch" worden. Toch een slap aftreksel.’

De musical Tarzan van Phil Collins vond Bijl maar zo-zo. ‘Veel kreupel rijm of helemaal geen rijm. Ik neem dan toch de vrijheid om er het beste van te maken. Alles in het juiste ritme wél te laten rijmen. En dan zie ik waar het schip strandt. In dit geval was mijn vertaling goed gelukt. Zelfs de Amerikaanse producent was er tevreden mee. Maar toen zag Phil Collins het zelf. Bóós!.’

Zelfs over censuur in China werd gelachen toen sinoloog en vertaler Mark Leenhouts vertelde hoe woorden als ‘masturberen’ in Komt een vrouw bij de dokter van Kluun werden vertaald met verzachtende synoniemen als ‘zichzelf troosten’. Daarna legde hij uit dat dat niet per se door de censuur komt, maar door de vrijheid van de Chinese vertaler om zelf de richtlijnen van de communistische partij te interpreteren.

‘De richtlijn van boven is vaag. Tegenwoordig is het kernwoord: harmonieuze samenleving,’ zei Leenhouts. ‘Auteurs moeten daar aan bijdragen. Maar hóé wordt niet ingevuld. Het is de vertaler zelf met zijn redacteur die dat moet bedenken.’ En omdat zij weten dat seks, naast politiek en religie, gevoelig is, grijpen zij in. In dit geval nogal fors, want naast Kluun verschijnen er in China tegelijk boeken vol dildo’s en trio’s. De auteur en redacteur daarvan durfden meer en konden er mee weg komen.

Ook bij de uitgevers van commerciële damespulp is er tegenwoordig meer vrijheid, maakte vertaalster Nicolette Hoekmeijer duidelijk. Of minder vrijheid, het is maar hoe je het bekijkt. De tijd lijkt voorbij dat vertalers van de bouquetreeks strenge richtlijnen mee krijgen: geen lichaamsdelen of –sappen, een romantische sfeer en altijd inkorten. De uitgevers hebben gezien dat dat de tekst te veel vervlakt en laten de richtlijnen schieten – juist om hen te dwingen dichter bij het origineel te blijven.

(Eerder gepubliceerd op Knack.be, 6 maart 2012)