William Shakespeare schreef de sonnetten voor de Donkere Dame voor een travestiet. Die theorie ontvouwt Bas Belleman in zijn gloednieuwe vertaling.
‘Loves Shakespeare as much as coffee’, vermeldt dichter Bas Belleman (1978) op zijn Twitter-account. Begin deze maand verscheen zijn vertaling van de sonnetten voor de Donkere Dame. Na de eerste 126 gedichten voor een jongeman schreef Shakespeare deze reeks van 28 sonnetten voor een verdorven vrouw die hij tegelijk liefhad en verafschuwde. Althans, volgens de gangbare theorie. Tijdens het vertaalwerk drong de gedachte zich aan Belleman op dat de Donkere Dame een travestiet was.
Waarom hou je zo veel van Shakespeare?
‘Hij is de allerbeste. Er zijn andere grote dichters, misschien zelfs even groot, maar niemand overtreft hem. Niemand kan zeggen: Shakespeare is leuk, maar daarna is de literatuur pas echt begonnen. Het is echt ongelooflijk dat hij rond 1600 voor een groot publiek zulke intense stukken schreef die zo dubbelzinnig, zo dramatisch en ook zo flauw zijn. Alles zit erin. Ik leerde Shakespeare kennen toen ik op mijn zestiende in Een Midzomernachtsdroom speelde, in de allerkleinste rol: als leeuw. Maar ik was te jong om zijn grootsheid te doorgronden. Later las ik hem opnieuw, telkens tussen andere boeken door. Een paar jaar geleden stopte ik als recensent van Trouw en jurylid van de AKO Literatuurprijs, omdat ik niet langer al die boeken wilde lezen die “wel aardig” zijn. Toen wilde ik weer het allerbeste en heb ik Shakespeare van de plank gehaald.’
En volgde vanzelf de behoefte om hem te vertalen?
‘Het begon ermee dat ik een vertaling zocht van sonnet 18. Het beroemde “Shall I compare thee to a summer’s day”. Ik vond – opmerkelijk – er niet één waar ik het helemaal mee eens was. Laat ik het dan zelf eens proberen, dacht ik. Dat bleek verslavend. Je leest nooit zo zorgvuldig als wanneer je vertaalt. Je gaat steeds meer zien, steeds meer begrijpen. In elke zin zitten dubbelzinnigheden, waar je steeds meer gevoel voor krijgt. En omdat je het rijm en het ritme wilt behouden, bekijk je de tekst steeds opnieuw: wat gaat er verloren in deze vertaling? hoe kan het beter? Het geeft haast de sensatie dat je de sonnetten zelf schrijft. Dichter bij Shakespeare kun je niet komen.’
Waarom publiceer je nu een vertaling van de sonnetten voor de Donkere Dame?
‘Een aantal van de mooiste sonnetten staan erin: sonnet 138 bijvoorbeeld, “When my love swears that she is made of truth”. Maar het was ook een praktische keuze. Laat ik beginnen met deze reeks, dan zie ik de eindstreep ten minste. Ik vrees dat ik er niet aan ontkom om hierna de rest van de sonnetten te vertalen – al duurt het nog 25 jaar voor het af is.’
Vond je de bestaande vertalingen van deze reeks ook onbevredigend?
‘Ja. En dat zit in kleine dingen. Neem de eerste twee regels van sonnet 151. In de eerste regel staat conscience – met nadruk op “con” , wat in die tijd ook naar de vagina verwees. In de tweede regel staat conscience met nadruk op “science”. Door die verandering van klemtoon krijg je dus een woordgrap, die in alle commentaren staat maar nooit vertaald is. Ik heb daar rechtschapenheid van gemaakt, met in de tweede regel de nadruk op de eerste lettergreep: “réchtschapenheid”. Het hele gedicht ziet er gelijk anders uit. Vulgair misschien, maar daar was Shakespeare niet bang voor.”
En toen ontdekte je ook dat de Donkere Dame een travestiet was?
‘Er zitten dubbelzinnigheden in de sonnetten die die kant op wijzen. In regel 10 en 11 van sonnet 141 komt dat bijvoorbeeld aan de oppervlakte: “thee, who leaves unswayed the likeness of a man”. Door mij vertaald als: “[jij], die ongemoeid laat de trekken van een man.”. Oftewel: de vrouw krijgt de gelijkenis met een man niet onder de duim, zij is nog als man te herkennen. Altijd wordt deze regel weg verklaard met een noot over ‘who’, dat ook op een eerder woord kan slaan, maar naar mijn idee is het met opzet dubbelzinnig. En toen ik eenmaal op dit idee was gekomen van de dame als travestiet, zag ik steeds meer dubbelzinnigheden die mijn theorie ondersteunden. Bovendien past travestie in die tijd. In hoeveel van Shakespeares stukken komt geen vrouw voor die zich als man verkleedt? Vrouwenrollen die ook nog eens door mannen werden gespeeld.’
Toch kwam geen van de Shakespeare-commentatoren de afgelopen vierhonderd jaar op dezelfde gedachte?
‘Ik dacht meteen: ik zal wel niet de eerste zijn. Toch wel dus. Ik denk dat de tijd er nu rijp voor is. Lang ontkende men ook dat Shakespeare misschien homoseksueel was. Oscar Wilde was er natuurlijk niet bang voor, maar pas sinds de jaren zeventig kunnen we zoiets gewoon hardop zeggen zonder dat iemand er verdrietig van wordt. Zo is travestie en transseksualiteit nu meer geaccepteerd. Laatst sprak ik in de supermarkt met een vage kennis over mijn vertaling en mijn bevindingen. Hij zei tussen neus en lippen door dat hij de laatste jaren steeds meer mooie travestieten zag. Een gewone man, getrouwd, twee kinderen. Zou ik twintig jaar geleden eenzelfde gesprek met hem voeren? Ik denk het niet. En omdat die weerstand weg is, kun je deze reeks sonnetten nu lezen als geschreven voor een travestiet.’
Hoe reageren andere vertalers en commentatoren op jouw theorie?
‘Peter Verstegen kon het niet bekoren, zei hij op de radio, maar hij gaf ook toe dat hij het boek nauwelijks had ingekeken. Van anderen weet ik het niet. Zelf ben ik behoorlijk overtuigd van wat ik in de sonnetten zie. Ik heb niet het idee dat ik uit de bocht ben gevlogen. Ik heb me niet geforceerd om elke regel volgens deze theorie te verklaren. Ik heb ook allerlei andere, minder omstreden woordgrappen gevonden die niet in de commentaren terecht zijn gekomen. En het idee van een travestiet komt bovendien niet voort uit mijn eigen driften. Een feministische lezing van Shakespeare is meestal door een vrouw geschreven en dan denk je onwillekeurig toch: is dat toevallig? Maar ik loop zelf niet in vrouwenkleren en val ook niet op travestieten. Dat stelt me gerust!’
William Shakespeare, ‘Sonnetten voor de Donkere Dame’, vertaald en ingeleid door Bas Belleman (Van Gennep, € 14,95)
Eerder gepubliceerd op Knack.be, 1 maart 2012
Geen opmerkingen:
Een reactie posten