Interview Maarten Asscher: Het Alfabet van Asscher (Boekblad)

Na decennia als uitgever, kunstambtenaar en boekhandelaar heeft Maarten Asscher onlangs afscheid genomen van het boekenvak. Ter gelegenheid van zijn recente afscheid geeft hij zijn visie – van de A en B van Athenaeum Boekhandel tot het hele XYZ van het boekenvak.

Amsterdam

Utrecht mag Wereldboekenstad zijn geworden, Amsterdam is de enige stad waar een academisch-culturele boekhandel als Athenaeum kan bestaan. De combinatie van universiteit, historisch centrum, cultuurtoerisme en dichtheid aan musea en andere culturele instellingen zorgt voor een evenwicht waarbinnen deze boekhandel kan floreren. Dat heb je nergens in Nederland op deze schaal. Dat is echter niet iets om je verheven over te voelen. Dat schept juist de verplichting om daar ontzettend zuinig op te zijn. Dat evenwicht kan namelijk ook verstoord worden, door massatoerisme bijvoorbeeld. Het Spui is een boekenplein, maar ook hier rukt de patat- en colaverpaupering op. Het pand van De Amsterdamse Kinderboekhandel om de hoek is nu een chocoladewinkel geworden. De politiek kan er alerter op zijn, maar ook ondernemers en bewoners moet zelf zorgen dat het hier geen Zaanse Schans wordt.

Big Data

Zou big data een uitgever werkelijk helpen om te weten welke nieuwe schrijvers hij moet publiceren of hoe hij een schrijversloopbaan moet coachen? Big data kan daarin hoogstens een hulpmiddel zijn, waarvoor het vak bovendien alleen collectief instrumenten kan ontwikkelen. Geen enkel individueel bedrijf heeft daarvoor de investeringsruimte. Het idee dat je een 'bestseller predictor' kan ontwikkelen, vind ik tamelijk amateuristische borrelpraat van een buitenstaander. Het begint er al mee dat een bestseller voor iedere uitgever anders is, want afhankelijk van wat voor bedrijf je wil zijn. Voor een Autorenverlagals Cossee, die schrijvers ruimte geeft om zich te ontwikkelen, is het iets anders dan een A.W. Bruna, die op veel kortere termijn geld met boeken wil verdienen.

[Een reactie (min of meer hierop) van mij: hier]

Collectiviteit

Het is jammer dat collectiviteit zo'n ouderwetse reputatie heeft. Het roept het nostalgische beeld op van heren die onder elkaar alles afdekken. Collectiviteit is juist een tijdloos en onderscheidend karakter van het vak, dat hoognodig een eigentijdse status moet krijgen. Dat kan wellicht door te beseffen dat het niet meer gaat om instituties, hoewel een lightweight pr-bureau als de CPNB nog altijd een geweldige instelling is, maar om gezamenlijk dingen ontwikkelen die bedrijven individueel niet kunnen realiseren. Een bescheiden voorbeeld zou een reserveringssysteem zijn dat alle boekhandels kunnen gebruiken voor hun publieksactiviteiten. Door klanten ook een kleine reserverings-fee te vragen, kun je de ontwikkelkosten gemakkelijk terugverdienen.

De Wereld Draait Door

De manier van denken in Hilversum en in de wereld van de literatuur zijn heel anders. De kans is dus verwaarloosbaar dat er nieuwe formats voor tv-programma's over boeken worden gemaakt. Tegen die achtergrond moeten we koesteren dat De Wereld Draait Doornaast VPRO's Boekenstructureel aandacht aan literatuur besteedt, al is niet meer dan tien minuten per maand. Het effect is nu eenmaal groot. Dat weet ik al sinds ik als uitgever opeens twee herdrukken van Papillon van Henri Charrière kon opleggen omdat Gordon op tv zei dat dit het enige boek was waarbij hij had gehuild. DWDD draagt tegelijkertijd bij aan de emancipatie van boekverkopers. In de jaren vijftig waren dat nog meneren in stofjassen of dames in de provincie, nu worden ze steeds meer gezien als kosmopolitische jonge professionals die overtuigend over literatuur kunnen praten. Dat biedt ook de vele academici die in de boekhandel werken perspectief. Zij kunnen zelden doorgroeien naar managementfuncties, maar zij kunnen wel hun kennis en creativiteit inhoudelijk kwijt - door het gesprek over literatuur aan te gaan tijdens lezingen, leesclubs etcetera.

ECI

Ook al het het tegenwoordig Bookspot, het blijft dezelfde formule als de ECI, en het is onbegrijpelijk dat het nog steeds bestaat. Het idee dat je mensen een beperkte keuze geeft in wat ze lezen in ruil voor 20% korting. Het geheim van de leescultuur is juist de onbeperkte zee aan mogelijkheden, waarin je geloodst wordt door professionele informatie van recensenten, boekhandelaren, word of mouth-aanbevelingen. Mensen willen geen beperkingen, zeker niet zolang boeken niet te duur zijn. En dat zijn ze niet in Nederland. Bookspot wil wel een community starten, maar dat lukt alleen op basis van inhoudelijke argumenten, terwijl je aan hun indeling kunt zien dat die is gemaakt door mensen die zelf niet van lezen houden, maar een soort algoritme hanteren.

Financiële gezondheid

De markt is nu drie jaar achter elkaar gegroeid. Het vak is zich dus aan het herstellen van de crisis, maar voor echte financiële gezondheid maakt het weinig uit. Die is in wezen altijd precair. Kijk maar naar concerns: van BGN/Selexyz en Libridis tot nu Shared Stories en Standaard Uitgeverij – het is er altijd roerig. Dat komt omdat de marges in boekenbedrijven nu eenmaal gering zijn. Een belangrijkere graadmeter voor de gezondheid van het vak vind ik dan ook hoe het met de creativiteit gaat. Dat is de werkelijke rijkdom van het vak. Zolang er elke dag weer nieuwe dingen worden bedacht blijft het vak overeind. Dan blijft het ook nieuwe mensen aantrekken. Waarom gingen de jongens van Das Mag niet apps of tv-programma's ontwikkelen? Omdat ze zagen dat het boekenvak een geweldig lanceerplatform is voor nieuwe dingen.

Oscar van Gelderen

In het begin van zijn carrière was hij een ongeleid projectiel. Maar hij is gerijpt en heeft de context gevonden waarbinnen hij goed kan werken en maakt nu interessante, veelzijdige keuzes. Hij geeft in alle genres uit, ook shittygenres als true crime, maar dan wel iets bijzonders, zoals Astrid Holleeder. Hij is ook niet bang om origineel te zijn, door bijvoorbeeld de Argentijnse klassieker Zamavan Antonio di Benedetto uit 1956 te vertalen – waarvoor ik het voorwoord schreef. Uiteindelijk wordt een uitgever in zijn necrologie beoordeeld op welke echt belangrijke auteurs hij publiceerde. Dat is bij hem alleszins respectabel: Meir Shalev, John Williams, Eduardo Mendoza, Dave Eggers.

Hebban

Hebban is een met zorg opgezette en actieve webcommunity voor lezers, maar het zou wat inhoudelijker mogen. Het zit bijzonder slim in elkaar, met al die lijstjes, challenges, beoordelingen en tips per genre, maar het meeste is user-generated contentvan wisselende kwaliteit, die bovendien hoofdzakelijk uitmondt in sterren-beoordelingen. In plaats van veel onbekende recensenten zouden ze meer schrijvers aan het woord kunnen laten of scherper bepaalde voorkeurstitels kunnen kiezen. Nu ben je als gebruiker heel intensief bezig met navigeren en zoeken, en is de inhoudelijke opbrengst in termen van ideeën en aanbevelingen betrekkelijk gering.

Internetboekhandels

Iedere fysieke boekhandel moet goed op internet aanwezig zijn. Goed betekent: technisch functioneert alles, de service is in orde én de site straalt een echte identiteit uit, net als de fysieke winkel. Een literaire boekhandel moet dus een webwinkel hebben die inhoudelijk de moeite waard is en evengoed met klanten het gesprek aangaat. Helaas gaan nog te veel mensen naar Bol, omdat ze niet weten dat hun eigen boekhandel een even schitterende site heeft – want gebruikmakend van dezelfde fulfillment van CB. Daar zit nog heel veel groeipotentieel. Ook voor Athenaeum, hoewel onze omzet na verbouwing van de webwinkel in twee jaar tijd al is verdubbeld. Internet is nu goed voor ruim een derde van de omzet.

Jammer

Ik hou erg van de zandbakmentaliteit. Werk spelenderwijs. Soms lukt het, zoals Spui25, dat begon als een avondje over humor tijdens een Boekenweek en nu een heel belangrijk activiteitencentrum voor Athenaeum Boekhandel en heel Amsterdam is. Soms lukt het niet, zoals de kleine vestiging in het NRC-gebouw. Ik dacht dat het tot een soortgelijke hotspot zou uitgroeien, maar de krant had andere prioriteiten, dus na twee jaar stopte Athenaeum ermee. Maar ook dan hoef je geen spijt te hebben, als je ervan kunt leren. Het snel opzetten van deze winkel bleek een ervaring voor het in zes weken optuigen van het filiaal op de Roeterstraat. Echt jammer vind ik alleen dingen die je niet kunt beïnvloeden. Toen ik in 1998 merkte dat Meulenhoff, waar ik uitgever was, meevoer op een Titanic genaamd PCM, kon ik niet anders dan weggaan.

Kobo

Zo'n abonnement bij Bol is goed voor het ontwikkelen van lezen als levensstijl en het stimuleren van boekenbezit, omdat je boeken die een plaats in je leven hebben gekregen, ook fysiek een plek in je huis wil geven. Maar een fundamentele verandering van de boekencultuur? Nee. Sterker: die krijgt juist een grotere focus op de productie en verkoop van papieren boeken die er echt toe doen en een paar generaties meegaan, omdat het de wegwerpboeken en snel voorbijgaande hypes zijn die vooral digitaal worden gelezen. Een nuttige publieksfunctie van digitaal lezen is wanneer je op vakantie bent. Dankzij mijn Kindle kan ik in een dorpje in Frankrijk toch de Times Literary Supplement lezen.

[Meer Kobo: hier]

Literair agenten

Met grote vertraging krijgen ook in Nederland literaire agenten een rol. Gelukkig maar. Nu uitgeverijen, zeker concerns, steeds meer opschuiven richting marketing en promotie is het noodzakelijk dat andere professionals de rol overnemen waarvoor zij minder ruimte hebben: het acquireren en begeleiden van schrijvers tot zelfs het redigeren van teksten. Mensen als Lolies van Grunsven, Paul Sebes en Willem Bisseling doen dat heel goed. Doordat zij betere voorschotten en royalty's kunnen bedingen voor hun auteurs, zijn het in feite de uitgeverijen die hun werk betalen. Terecht. Zij outsourcen immers een deel van hun werk.

[Meer literair agenten: hier]

Das Mag

Toine Donk, die samen met Daniël van de Meer Das Mag heeft opgericht, is ooit begonnen bij het Athenaeum Nieuwscentrum. Hij heeft daar zijn zin voor het hippe kunnen scherpen. Ik ben daar trots op, want zij doen het heel goed. Dat zij weinig titels uitgeven, juich ik toe: ze concentreren zich op alles uit een titel halen wat er mogelijk in zit. Of de verhouding weinig titels en veel medewerkers op termijn houdbaar is, zal moeten blijken. Zij geven uit in het moment. Zij streven niet na om een traditie van honderd jaar te starten of hofleverancier te worden – wat dertig jaar geleden nog het hoogste goed was – maar willen steeds opnieuw verrassen. Dat past bij de huidige markt. Een uitgeverij bouwt weinig waarde meer op, omdat bijna alle boeken na een x aantal maanden weer weg zijn, en je dus steeds op nul begint.

[Meer Das Mag: hier]

Joost Nijsen

Een volhouder. Toen de successen met Joris Luyendijk, Kluun en Renate Dorrestein voor hem tegelijk kwamen, viel hij bijna in de val van schaalvergroting. Hij begon meer titels uit te geven. Gelukkig kon hij na de onvermijdelijke koersval op eigen benen door. En dat doet hij nu al twintig jaar, met nog altijd heel mooie dingen, zoals zijn serie vertaalde verhalenbundels. Ook dat hij als uitgever een stem in het vak heeft, door er hardop over na te denken in zijn columns en prospectussen, maakt hem een eigenzinnig man. Zoals alle markante uitgevers uit het verleden is hij zijn eigen type.

[Meer Nijsen: hier]

Van Oorschot

Ik ben nog altijd zeer blij dat Athenaeum mede-eigenaar van Van Oorschot is en op termijn meerderheidsaandeelhouder zal worden. Het past bij onze missie als boekhandel om het voortbestaan van een dergelijke onafhankelijke uitgeverij te garanderen, die een vergelijkbaar belang voor de boekencultuur nastreeft. De huidige uitgever Mark Pieters heeft hard gewerkt aan het achterstallig onderhoud en het openen van de poort. Hij durft ook dingen, zoals een 1440 pagina's tellend Japans epos in vertaling uitgeven. Als dat beleid succesvol blijkt, deelt de boekhandel daarin. Meer hoeft dat niet te zijn. Ik vind dat een groot verschil met de combinatie VBK en Bruna. Wat die uitgeverij en boekhandel precies met elkaar willen, is mij onduidelijk, maar het lijkt erop dat ze lezers willen vangen in een Bookchoice- of Bliyoo-model. Ik loop daar niet warm voor. 

Fabian Paagman

Hij is een echte ondernemer, die een rol in het vak wil spelen als propagandist – óók in Europa. Heel goed, al heeft hij een andere stijl. Zo'n winkel als de Paagman-winkel aan het Plein zou hier niet kunnen, met gigantische stapels thrillers en true crime vóór in de winkel. Maar misschien past dat in zo'n winkelgebied het beste. Het enige waar ik nooit iets in heb gezien zijn de Triple A-boekhandels, waar hij een belangrijk lid van is. Waarom speciale edities laten maken die buiten CB om worden geleverd voor een paar procent extra korting? Het drijft de tarieven van CB op, zodat je uiteindelijk alleen jezelf én anderen ermee treft.

[Meer Paagman: hier]

Querido Kind

Wat daar vorig jaar is gebeurd, weet ik niet precies. Maar op het moment dat, bij het vertrek van Singel Uitgeverijen uit WPG, het volwassenen- en kinderboekenfonds van Querido uit elkaar werd geknipt, stond vast: dat gaat ooit mis. Die fondsen zijn al zo lang samen, er zijn zoveel dwarsverbanden. Het zal dus ook niemand verbazen dat het onlangs weer tot een hereniging van de beide Querido's is gekomen. Zelf zie ik dat vooral als een overwinning van de creatieve menselijke factor op geschuif met business units binnen grotere concerns. 

Caroline Reeders

Zij stond hoog op het lijstje om mij op te volgen. Met haar Amsterdamse achtergrond en brede verleden in het vak is ze zeer geschikt. Ze heeft gewerkt bij uitgeverijen, boekenimporteur Van Ditmar, in krantenland en bij Mindbus. Als 52-jarige heeft ze de goede mix van rijpe ervaring en het vermogen om zich op nieuwe terreinen te begeven. Ongetwijfeld gaat ze die ruimte ook benutten. Dit voorjaar werd op het Spui een verbinding gemaakt tussen de boekhandel en het Nieuwscentrum, waardoor ook de indeling van de winkel verandert. Nu loopt iedereen daarom ongetwijfeld binnen met het idee: je kan zien dat er een nieuwe directeur zit. Ik vind dat prima.

[Meer Reeders: hier]

Scheltema

Athenaeum Boekhandel heeft de eerste verliesgevende jaren doorstaan omdat Johan Polak de verliezen aanzuiverde. Scheltema heeft de Polare-mislukking overleefd omdat Boudewijn Poelmann hetzelfde heeft gedaan. Zo zie je maar: het is goed dat mecenaat bestaat. Samen zijn de winkels de beeldbepalende boekhandels in Amsterdam, met ieder een duidelijke eigen identiteit. Ik ben blij dat Scheltema zo'n mooi boekenpaleis is geworden, al leek hun huidige locatie me aanvankelijk een ongelukkig hoekje. Toen zij een tijdje dicht waren, kreeg Athenaeum opeens klanten op het Spui die – met alle respect – plantengidsen of boeken over treinmodelbouw wilden. Daarin schuilt de verleiding om je eigen identiteit te laten verwateren en ook voor die mensen een paar planken te gaan inrichten. Voor de lange termijn is dat erg gevaarlijk.

Toekomst

Mijn essaybundel Toch zit het andersis niet voor niets op mijn laatste werkdag verschenen. Mijn vertrek markeert het begin van meer aandacht voor het schrijven. Ik heb al langer een idee voor een autobiografische roman over het huis van mijn grootouders in Engeland waar ik vroeger jaarlijks in de zomer ben geweest. Zoiets wordt niets als je dat alleen in de avonduren en af en toe een weekje vrij schrijft. Daar kan ik nu tijd voor maken. Maar alleen thuis zitten scheppen? Ik wil me graag blijven voeden door allerlei contacten. Ik blijf daarom actief in besturen, stichtingen en genootschappen. Die kan ik allemaal ook iets meer prioriteit geven.

Unieboek|Het Spectrum

Deze uitgeverij richt zich op het informeren van het brede publiek op het gebied van hobby, tuineren, wonen, vrije tijd etcetera. Op hun manier doen zij dat heel goed. Maar dit is bij uitstek het type informatie waarvan je je kunt afvragen of het boek het ideale medium blijft om dat over te brengen. Gebeurt dat niet steeds meer via televisie, speciale tijdschriften en internet? Je ziet hen steeds meer multimediale projecten opstarten, waarbij onduidelijk is wat de rol van het boek precies is. Het is daarom heel goed mogelijk dat dit over tien, twintig jaar geen uitgeverij meer is, maar een multimediale contentontwikkelaar. Excusez le mot.

VBK

VBK heeft zich indertijd overeten aan de acquisitie van ThiemeMeulenhoff. Het sprak niet vanzelf dat ze op eigen kracht konden voortbestaan. ING hielp het bedrijf. Toen de aangekondigde termijn van vijf jaar was afgelopen, gooide het zichzelf in de armen van Jansen, Vlek & Fentener van Vlissingen. Het is erg jammer dat de communicatie daarover zo mis is gegaan en er aanvankelijk werd gelogen dat deze drie geen meerderheidsaandeel zouden krijgen – al werd dat later alsnog een minderheidsaandeel. Dat heeft voor veel schade gezorgd bij Atlas Contact, ook mijn uitgeverij. Zonder vertrouwen van auteurs gaan dergelijke veranderingen niet. Daarnaast heeft het concern nu twee strategische aandeelhouders met hele eigen bedoelingen. Ik hou daarbij mijn hart vast. Jansen en Vlek zeggen Bookchoice naar 80 landen te gaan 'uitrollen'. Hoe denken ze dat te doen? Hebben ze dan wel verstand van het bedrijf, dat zó aan het Nederlandse taalgebied is verbonden? Soms is het misschien een voordeel om naast schrijver ook boekenvakker te zijn, Ik ga me in elk geval vooral op mijn roman storten. 

WPG

Toen ik in 1980 bij De Arbeiderspers begon als drukproefcorrector dacht ik: dit is hoe een concern moet zijn. Helaas hebben ze zich misrekend aan de overname van A.W. Bruna en Standaard Uitgeverij, die ze kochten op de top van de markt én op het moment dat met name Bruna extreem succesvol was. WPG werd toen afhankelijk van de bank, die hen later dwong het nodige tafelzilver te verkopen: Singel Uitgeverijen, de gebouwen. Heel treurig. Wat is er nu nog over? Wat is hun zelfbeeld op het gebied van boeken? Wat hebben De Bezige Bij, Zwijsen en A.W. Bruna gemeenschappelijk? Vooral een literaire uitgeverij kan beter onafhankelijk zijn, maar de geschiedenis van De Bezige Bij laat zich niet zomaar terugdraaien. 

Xander

Oprichter Sander Knol van Xander laat zien dat iedereen, ongeacht zijn achtergrond, in het boekenvak een eigen bedrijf kan beginnen. Je hoeft niet zoals Das Mag een jonge buitenstaander met andere ideeën te zijn. Knol was bij ECI en de Boekerij een radertje in een corporate netwerk, maar met Xander laat hij zien een echte uitgever en ondernemer te zijn, die dingen durft. Met succes. Zijn prospectus en boeken zien er goed uit. Dankzij het unieke weefsel van CB, vaste boekenprijs en CPNB kan iedereen ook in no-time een uitgeverij beginnen. Dat wil niet zeggen dat het makkelijk is, maar het is in Amerika, Groot-Brittannië of Rusland echt een stuk moeilijker.

Young Athenaeum

Twee jaar nadat Athenaeum is begonnen met young adult ben ik er nog altijd erg blij mee. De rubriek is zelfs uitgebreid: hij begint nu met boeken voor kinderen vanaf acht jaar. Het lukt goed om de verbinding te leggen tussen Literaire young adult met hoofdletter L en de rest van het assortiment, en zo nieuwe lezers te kweken. Er is overwogen om De Kinderboekhandel op de Nieuwezijds Voorburgwal over te nemen, maar het bleek niet mogelijk om een interne verbinding te maken. En de huur was met 30.000 euro per jaar voor nauwelijks 60 m2 te hoog, zeker voor een weinig kinderrijke buurt als deze. 

Ziel & zaligheid

Rijk en beroemd wordt je in deze sector niet. Het boekenvak is een behoorlijk marginale business, voor welk bedrijf je ook werkt. Je moet het doen voor de lol en inspiratie. En dat biedt het boekenvak zeker. Je hoeft je maar aan een paar spelregels te houden, die vooral te maken hebben met collectiviteit en collegialiteit. Die zijn allesbehalve benauwend. Als je de spelregels herkent – zoals vele nieuwe toetreders wel doen maar bijvoorbeeld oud-Polarebaas Paul Dumas niet deed – kun je er zoals ik makkelijk veertig jaar met ziel en zaligheid werken. Ik heb, afgezien van vijfeneenhalf jaar in het Haagse kunstbeleid, in ieder geval nooit de behoefte gevoeld om een ander vak uit te oefenen. Het heeft me van A tot Z geboeid.

(Eerder gepubliceerd in Boekblad Magazine 6, 2018)