Het papieren boek van Lisa Kuitert: Een object dat je kunt koesteren (Athenaeum.nl)

Er zijn nog steeds mensen die geloven in een papierloze toekomst en daarom hun bijdrage leveren aan de moord op het boek. Voor hen schreef Lisa Kuitert Het boek en het badwater. In dit essay poogt de hoogleraar boekwetenschap uit te leggen waarom een papieren boek ook de komende vijfhonderd jaar niet alleen gebruikt, maar ook geliefd zal zijn. Dat doet ze misschien niet altijd even overtuigend, ze leverde wel een waardevolle bijdrage aan het debat.

Hoe vaak hebben we dát vroeger niet gehoord? De voorspelling van goeroes dat papieren boeken, kranten en tijdschriften op korte termijn obsoleet zijn. Een kleine twintig jaar geleden zwaaiden ze met e-readers die hun gelijk zouden bewijzen. Later deden ze het de iPad en andere tablets. En ondertussen wezen ze op de aanhoudende spectaculaire groei van de verkoopcijfers. Toen Amazon in 2012 voor het eerst meer Kindle-edities dan hardcovers verkocht zou het einde nabij zijn.

Toch zijn de profeten van de digitale revolutie, zeker in Nederland, een beetje stil gevallen. De groei van het e-boek wil maar niet accelereren. Niet echt, tenminste. De afzet is in het derde kwartaal van 2015 met 127 % gestegen ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar, maar het marktaandeel blijft bescheiden: 5,8 %. Aldus gegevens van distributeur CB Logistics. Er zijn nog maar weinig aanbieders van e-boeken die hardop durven te voorspellen hoe groot de digitale boekenmarkt maximaal wordt.

Die twijfel bij goeroes biedt ruimte voor genuanceerd tegengeluiden – zoals Lisa Kuitert wil laten horen in haar essay Het boek en het badwater. Uit protest tegen de moedwil waarmee sommige bibliothecarissen, journalisten en boekenvakkers de ondergang van het papieren boek willen bespoedigen, zoals zij die meent waar te nemen, schreef ze een pleidooi vóór het papieren boek. Zonder daarbij te ontkennen dat het e-boek ook een onloochenbare waarde heeft.

Dat is een prikkelend uitgangspunt. In welk opzicht is een papieren boek dan superieur? Kuitert geeft een aantal argumenten, waarvan de drie belangrijkste zich grofweg zo laten samenvatten:

1. Een papieren boek is zichtbaarder. Een boek dat je ziet, in boekhandel, bibliotheek of waar dan ook, zal je sneller ter hand nemen. Zo kan een wetenschapper – dankzij dat ene boek dat hij onverwacht in de kast ziet staan – beter onderzoek doen, maar ook een basisschoolleerlingen – dankzij de schoolbibliotheek – beter leren lezen. Fysieke boeken zien doet lezen.

2. Een papieren boek is een object, een e-boek alleen maar een bestand. Een object dat je kunt koesteren (de geur van oud papier!), verzamelen, mee kunt pronken, maar vooral: een object dat een veel aangenamere leeservaring geeft. Kuitert vergelijkt het treffend met wijn drinken uit een glas of uit een plastic beker. De wijn is dezelfde, de ervaring verschilt nogal.

3. Een papieren boek is onverwoestbaar en onvervreemdbaar. Een boek laat zich veel zorgelozer lezen op het strand. En geen enkele technologiereus kan in de gaten houden tot hoever je een papieren boek hebt gelezen of hoe lang je over moeilijke passages deed – laat staan dat ze het boek uit je bibliotheek kunnen wissen omdat de rechten niet goed geregeld bleken.

Het is spijtig dat dit argumenten van de essayist Kuitert zijn, die zelf over de kwestie heeft nagedacht en soms slechts summier anekdotisch bewijs aanvoert. Je zou meer argumenten willen van de wetenschapper Kuitert, hoogleraar boekwetenschap aan de universiteit van Amsterdam, die al het wetenschappelijk onderzoek heeft geraadpleegd dat wereldwijd is gedaan naar het verschil tussen digitaal en papier. Er is nog veel niet onderzocht, schrijft zij, maar toch meer dan zij suggereert.

De essayistische benadering maakt het makkelijk om tegenargumenten aan te voeren. Is het digitaal onmogelijk om op onverwachte teksten te stuiten? Iedereen die weleens een verloren uurtje over het internet struint, weet hoe kronkelig het pad is waarlangs de links je van site naar site voeren. Is een boek zo veel onverwoestbaarder en onvervreemdbaarder? Kuitert wijst zelf al op de waterbestendige Kobo H2O. Het is ook mogelijk om e-boeken te lezen met aangepaste privacysettings.

Hier wreekt zich dat Het boek en het badwater geen echte studie is, maar voor een deel een verzameling eerder gepubliceerde en ongepubliceerde lezingen – Kuitert zegt er niet bij hoe groot dat deel precies is. Ze heeft niet werkelijk onderzoek gedaan naar de onmiskenbare voordelen van het papieren boek, maar een aantal teksten uit haar archief bijwerkt om een enigszins coherent geheel te kunnen presenteren. Ik vermoed dat geen enkel hoofdstuk speciaal voor het boek is geschreven.

Die aanpak verklaart ook de vele, soms ellenlange zijpaden die Kuitert bewandelt. Zo besteedt zij een heel hoofdstuk aan het verzamelen van boeken. Het evidente (en nogal magere) argument pro papieren boek is: ePub-bestanden kun je niet verzamelen. Maar vervolgens gaat het meer dan tien bladzijden over de psychologie van het verzamelen, enkele opmerkelijke verzamelaars en wat een boekenliefhebber zoal kan verzamelen (boekbanden, ex librissen et cetera).

Het maakt het essay niet altijd overtuigend. Maar het zij Kuitert vergeven. Zij maakt tenminste gebruik van de stilte die de e-boekvisionairen hebben laten vallen om ten gunste van het papieren boek te pleiten. En dat op een zo genuanceerde en intelligente manier dat het hopelijk andere liefhebbers van het papieren boek, die tot nu toe hebben gezwegen uit angst voor ouderwets te worden versleten, verleid hun bijdrage te leveren aan een debat over de boekencultuur dat nog te weinig wordt gevoerd

(Eerder gepubliceerd op Athenaeum.nl)

Zie ook:

- Gabriel Zaid, 'Zo veel boeken'

- Jan van Herreweghe brengt teksten over boeken bij elkaar