Vijftig jaar geleden zag het literaire landschap er heel anders uit. Zijn de hypes, de bestsellers en de laureaten van 1962 vergeten? Aflevering 3: Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj van Alexander Solzjenitsyn verbijstert de wereld. (Eerdere afleveringen staan hier en hier.)
‘s Avonds in bed begon hoofdredacteur Alexander Tvardovski van het tijdschrift Novy Mir (De nieuwe wereld) aan een manuscript van een onbekende auteur. Na een paar bladzijden al stond hij op. Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj was te goed om in pyjama te lezen. Hij las de hele nacht door – aangekleed, aan zijn bureau – en vanaf de volgende ochtend vertelde hij iedereen die hij ontmoette dat er een nieuw genie was opgestaan. Ook bij het grote publiek ontstond zo een grote verwachting. Toen het debuut van de 44-jarige Alexander Solzjenitsyn in november 1962 eindelijk verscheen, was Novy Mir in elf minuten uitverkocht.
Of het echt zo ging, valt te betwijfelen. Een sensatie was de publicatie van Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj wél. Voor het eerst sinds de Russische revolutie konden Sovjet-burgers in alle vrijheid lezen hoe verschrikkelijk het eraan toe ging in de duizenden strafkampen waar de paranoïde Stalin de vermeende tegenstanders van de communistische ideologie had opgesloten en waar ook Solzjenitsyn acht jaar had gezeten. Miljoenen Russen lazen het, totaal verbijsterd, snel gevolgd door miljoenen in het Westen. Solzjenitsyn werd overstelpt met reacties van ex-gevangenen die zich in Ivan Denisovitsj herkenden.
Toch kon het werk van Solzjenitsyn alleen verschijnen omdat het in 1962 in de politiek paste van Nikita Chroetsjov. Sinds de Sovjetleider afstand had genomen van van Stalin en tienduizenden voormalige kampslachtoffers, waaronder de schrijver zelf, had gerehabiliteerd, dacht hij dat een novelle als deze hem kon helpen in de interne machtsstrijd met de conservatieve factie. Door Tvardovski geattendeerd op het bestaan van het boek, keurde hij persoonlijk de verschijning ervan goed.
De kracht van Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj is het contrast tussen de verschrikkingen van het kamp en de bijna opgewekte houding van de eenvoudige boer Ivan Denisovitsj Sjoechov, die tot tien jaar strafkamp was veroordeeld omdat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog mogelijk in contact was gekomen met Duitse, dus Westerse soldaten. Hij moet met ontoereikende kleding metselen bij dertig graden onder nul – de specie bevriest onmiddellijk. Hij heeft altijd honger. Maar aan het eind van de dag valt hij ‘volmaakt tevreden’ in slaap door de kleine meevallers die hij had gekend. Zo komt de wreedheid van zijn lot des te harder aan.
Het zachtmoedige karakter van Ivan Denisovitsj droeg bij aan Chroetsjovs toestemming om de novelle te publiceren. Een spijkerharde aanklacht was natuurlijk nooit geaccepteerd. De hoofdpersoon stelt nog altijd een zekere eer in zijn werk. Hij metselt zo lang door dat hij bijna te laat is voor het avondappèl. En werkploeg 104, waar hij deel van uit maakt, vormt een hechte groep, waarvan de leden iets voor elkaar over hebben. Weliswaar uit overlevingsdrang gedwongen, maar toch. Solzjenitsyn was ook bereid concessies te doen. Hij voegde een ‘positieve’ held toe en schrapte een veroordeling van het Oekraïense nationalisme.
In Nederland zelf was de communistische partij overigens niet zo ver als Chroetsjov. De CPN had de aan haar gelieerde uitgeverij Pegasus opgedragen het boek in vertaling – van Theun de Vries – uit te brengen, maar toen partijleiders Marcus Bakker en Paul de Groot het werk van Solzjenitsyn lazen, verordonneerde ze onmiddellijk het boek uit de handel te halen. ‘Dit boek is een rechtstreekse aanval op de Sovjet-Unie’, heette het. Pas tien jaar na verschijning in de Sovjet-Unie, toen De Vries uit de partij was gestapt, kon hij zijn vertaling van Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj bij een andere uitgever onder brengen.
Toen had de novelle van Solzjenitsyn al lang zijn verwoestende werking gehad op het imago van communistisch Rusland. Daarin had Chroetsjov zich schromelijk vergist.
(Eerder gepubliceerd in BOEK 3, 2012)
Zie ook:
Geen opmerkingen:
Een reactie posten