De Polare-directie
had andere belangen dan uitgevers en CB. De laatste waren bovendien
'gevechtsmoe', nadat ze twee jaar eerder Selexyz van de ondergang hadden gered.
Ook daarom ging Polare ten onder, concluderen Siebe Huizinga en Jaap Broersma
in Boekenpaleizen of luchtkasteel
(uitgeverij Kompas).
Een gedetailleerde reconstructie van het einde van Polare is
het boek, dat woensdag in de winkel ligt, niet. Boekenpaleizen of luchtkasteel legt de nadruk op de opkomst en
afgang van de boekhandels die begin jaren zeventig door eigenaar Kluwer voor
het eerst centrale aansturing krijgen en die achtereenvolgens als BGN, Selexyz
en Polare de grootste boekhandelsketen van Nederland vormen. Het boek laat goed
zien hoe de lokale leiding en de directie op het hoofdkantoor voortdurend met
elkaar streden. En ook hoe het verleden van de winkels het onmogelijk maakte om
ze tot één keten te smeden.
Huizinga en Broersma hebben de belangrijkste betrokken
bereid gevonden met hen te praten. Onder hen de directeuren Ad van Beek,
Matthijs van der Lely en Paul Dumas en huidige eigenaren van ex-Polarewinkels
die vaak decennia voor het bedrijf hebben gewerkt: mensen als Hans Peters, Leo
van de Wetering en Marlous Mutsaers. De auteurs hebben jaarverslagen,
visiedocumenten en rapporten bekeken, maar zagen het niet als hun doel om pure onderzoeksjournalistiek
te bedrijven. Het ging erom dat alle betrokkenen hun eigen verhaal konden doen.
Inconsequenties daarin zijn blijven staan. Maar door ieders openhartigheid is Boekenpaleizen of luchtkasteel meer dan
interessant genoeg.
Waarom dit boek?
Huizinga: 'Een van de adviseurs van onze uitgeverij is Theo
van Meijel, die zelf veertig jaar voor BGN en Selexyz heeft gewerkt. Toen we
met hem praatten over ideeën voor een aansprekend thema, stelde hij dit boek
voor. Ik stelde mij in eerste instantie een schandaalboek voor. Uit de media
begreep ik dat er een buitenstaander was gekomen die de keten had opgekocht en
zo had verzakelijkt dat het over de kop was gegaan. Jaap [Broersma] en Theo
stonden er genuanceerder in. Zelf kwam ik er ook al snel achter dat de
werkelijkheid anders was dan het beeld.'
Wat is die
werkelijkheid?
Huizinga: 'Toen ProCures Selexyz overnam, droegen uitgevers
en CB een voorgeschiedenis mee met niet zo'n briljante afloop. Ze juichten het
elan toe waarmee Dumas de boel aanpakte. Dat was goed en noodzakelijk. Maar
toen hij in problemen kwam door de steeds verder teruglopende markt, heerste er
in de boekenwereld misschien een gevoel van gevechtsuitputting. Ook botsten
begin dit jaar de belangen. Polare wilde af van de schuld die het uit de boedel
van Selexyz had overgenomen. Een schuld die ze niet zelf hadden veroorzaakt,
maar wel hadden overgenomen. De uitgevers en CB wilden echter zo min mogelijk
geld verliezen. Ze zagen hun risico als te groot. Beide belangen zijn
begrijpelijk.'
Wie draagt dan schuld
voor het einde van Polare begin dit jaar?
Huizinga: 'Niemand. Het is geëindigd omdat een van de
partijen de keuze maakte ermee op te houden. Dat is CB, die ervoor gekozen
heeft de verliezen te beperken. Voor die partij een legitieme keuze.'
Volgens Dumas had CB
uiteindelijk minder geld verloren als het Polare had laten voortbestaan. In mei
zou Polare namelijk operationeel winstgevend zijn.
Huizinga: 'Volgens de onderzoeken en cijfers van Dumas wel.
Ik denk dat die zuiver zijn. Maar je weet niet wat er was gebeurd als hij in
februari zijn zin had gekregen. Was de omzet uitgekomen op het geschatte
niveau? Hadden de bedrijfsleiders die nu eigenaar van de winkels zijn geworden
zich met hetzelfde elan ingezet? Er was bij sommige ook weerstand tegen de
leiding vanuit het hoofdkantoor. En zouden de sleutelgelden, door het opzeggen
van huren, tijdig zijn vrijgekomen?'
Uit jullie boek krijg
je echter het idee dat Dumas tot weinig verstand van het boekenvak had...
Huizinga: 'Dat is wat hij zelf ook gewoon zegt. Maar men zei
van Ad van Beek ook dat hij nooit een boek las. Dumas had wel verstand van het
levensvatbaar maken van bedrijven. Hij had alleen te maken met hetzelfde
probleem als al zijn voorgangers. In de winkel zagen ze het boek in de eerste
plaats als cultuurgoed dat nauw verbonden is met de identiteit van de winkel en
de vestigingsplaats. In het hoofdkantoor is het boek eerder een consumer good, dat je centraal kunt
inkopen, waarvoor je centraal marketingstrategieën bedenkt. Dat botst.'
Ik bedoel vooral op
uitspraken die hij doet over bijvoorbeeld de KBb. Dat zet hij neer als een
clubje dat lijdzaam toeziet hoe het ene na het andere lid failliet gaat. Dat is
zo'n karikatuur dat je denkt: die man weet niet waarover hij praat.
Huizinga: 'Ja, Dumas is nogal uitgesproken. Vanaf het begin.
Maar dat staat los van wat hij als zijn taak zag: het redden van het bedrijf.
Voor de dagelijkse gang van zaken waren er anderen. Zijn mening over brancheorganisaties
als KBb doet er naar zijn eigen zeggen ook niet toe.'
Speelde de
persoonlijkheid van Dumas geen rol bij het faillissement van Polare? Zoals Theo
van Meijel in jullie boek zegt: hij ging als een olifant door de porseleinkast.
Huizinga. 'Ik weet het niet. Wij citeren Hans Willem
Cortenraad: op een gegeven moment was de gunfactor weg. Maar, en ook dat zegt
Dumas, het is helemaal geen kwestie van wel of niet gunnen. Ook voor Cortenraad
niet. Het is zijn eerste verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat CB goed
functioneert. Als hij dus moet besluiten of hij wel of niet miljoenen moet
afschrijven is zijn eerste afweging: wat is het effect daarvan op CB? Niemand
gaat expres verlies leiden alleen om iemand anders te grazen te nemen.'
Dumas zegt wel dat hij
met argusogen door de branche werd bekeken. Is dat terecht?
Huizinga: 'In het begin niet. Ik hoor van velen dat hij werd
gezien als frisse wind. Nog steeds is dat deels zijn imago. Bovendien redde hij
de keten, waarvan iedereen toen nog dacht dat de ondergang ervan een ramp voor
de sector zou zijn. Toen later een tekort aan werkkapitaal ontstond, de
economie wegzakte, de onlineverkoop niet van de grond kwam en Dumas meer eisen
ging stellen aan uitgevers en CB – onder meer over een langere betalingstermijn
– sloeg het om.'
Jullie boek geeft
inzicht in het verleden dat Polare mee kreeg. Speelde dat een rol?
Huizinga: 'Anders dan de gevechtsmoeheid bij uitgevers en
CB? Ja, ook. Polare stelde zich op als een grote speler. Het stelde hoge eisen.
Terwijl het niet meer zo groot was als in het verleden. Dat speelde ook al toen
Selexyz werd overgenomen door Van Dijk Educatie en Matthijs van der Lely de
algemene boekhandels terugkocht. Hij deed ook alsof hij nog een enorm grote
keten was, zei Caroline Damwijk van Libris daar over. En bijvoorbeeld binnen de
CPBN probeerde Selexyz volgens toenmalig directeur Henk Kraima nog steeds het
totale promotiebeleid te bepalen. Terwijl die bijdrage niet meer zo hoog was.
De glorie van het verleden gaf de keten een enorm, maar later minder terecht
zelfbewustzijn.'
In essentie gaat
jullie boek over de botsing tussen lokaal ondernemerschap en centrale
aansturing in de boekhandel. Wat is nu beter?
Huizinga: 'Dat is afhankelijk van het tijdperk. In het begin
was de keten belangrijk voor de emancipatie van de boekhandel, in de verhouding
met de uitgeverij. Gezamenlijk konden de boekhandels voor het eerst een vuist
maken. Ook biedt centrale aansturing op sommige punten voordelen. Is het daarna
te ver gegaan? Doordat BGN bijvoorbeeld de lokale gerichtheid op de algemene,
studenten en zakelijke markt landelijk bundelde? Of door één naam door te
drukken? Ik denk het niet. Ik denk dat belangrijker voor het einde het
instorten van de economie is geweest. En de razendsnelle ICT-ontwikkelingen.
Had de keten een inhaalslag gemaakt en een systeem ingevoerd, was er alweer wat
nieuws.'
Ook nu kiezen de
zelfstandig geworden boekhandels voor samenwerking – binnen Libris.
Huizinga: 'Ja, natuurlijk. Tegen betrekkelijk geringe kosten
biedt Libris hun ondersteunende faciliteiten. Maar dat hoeft niet meer in
concernverband. Ik denk dat de tijd van concerns voorbij is. In de krimpende
boekenmarkt is de overhead daarvan te hoog. In de uitgeverij gebeurt hetzelfde.
Ook daar lijken concerns voorbij.'
Dus het boekenvak is
beter af nu Polare heeft plaats gemaakt voor zelfstandige winkels?
Huizinga: 'Dat weet ik niet. Wij begonnen ons onderzoek met
de vraag: waren die winkels boekenpaleizen of was de concerngedachte een luchtkasteel?
Daarom de titel. De conclusie is dat het boekenpaleizen zijn. Die zijn ontstaan
dankzij de keten. Wie een boekhandel als Dominicanen heeft neergezet, heeft
absoluut verdienste. BGN en Selexyz hebben heel mooie dingen gedaan. Polare
heeft het geprobeerd. Met elan en durf is er gewerkt. De oud-medewerkers vormen
nog steeds een duidelijke familie. Ik vind het jammer dat ik daar niet bij heb
gehoord. Aan de andere kant: nu de keten in deze moeilijke tijd niet meer
bestaat, loopt de branche ook niet meer het risico dat die in één keer wegvalt.
Als nu een van de winkels verdwijnt, is dat pijnlijk maar voor de branche niet
zo'n ramp.'
De boekenpaleizen zijn
de erfenis van de keten.
Huizinga: 'Ja. En ook het recente verleden heeft sporen
nagelaten. Het is mede door Selexyz en Polare dat CB besloten heeft om geen
enkele risico op uitstaande voorraad meer te lopen. Ieder krediet aan boekhandels
moet zijn gedekt door de verzekeraar. Daarbij blijft CB wel geworteld in het
vak, maar zal het niet meer zo tegenover een bedrijf uit het vak komen te staan
zoals met Polare is gebeurd. Het vak zorgt er dan wel voor dat dit nieuwe
beleid niet zo rigide is dat daardoor honderden boekhandels noodgedwongen
verdwijnen.'
Tot slot: de titel van
jullie boek laat zich afkorten als 'Bol'. Bedoelen jullie daar iets mee in de
trant van: wat men ook probeert om de boekhandels mooier, winstgevender,
inspirerender te maken, Bol.com gaat er met de omzet vandoor?
Huizinga: 'Nee hoor. Dat is toeval. Maar toen we het zelf
ontdekten vonden we de afkorting wel zo leuk dat we de titel niet meer hebben
veranderd.'
(Eerder gepubliceerd op Boekblad.nl, 8 sep)
Zie ook:
Geen opmerkingen:
Een reactie posten