zondag 12 februari 2017

Interview Rosita Steenbeek: 'Compassie is actueler dan ooit' (Bibliotheekblad)

Te druk? Dat maakte Rosita Steenbeek niets uit. De kans om het essay te schrijven voor de Maand van de Spiritualiteit (die 12 februari eindigt) over het thema compassie was te mooi om te laten liggen. Ze legde het werk aan een nieuwe historische roman aan de kant om in een paar maanden Heb uw vijanden lief te schrijven. Daarin legt de schrijfster uit wat mededogen voor haar betekent en beschrijft zij met een reis naar Lampedusa, het Italiaanse eiland in de Middellandse Zee waar de afgelopen jaren tienduizenden vluchtelingen per boot arriveerden, hoe mededogen eruit ziet.
'Compassie is heel wezenlijk', zegt zij aan de telefoon vanuit Rome, waar zij ten tijde van het interview de drukproeven van het essay corrigeerde. 'En het is actueler dan ooit. De wereld is materialistischer geworden. Dat word je ook opgedrongen. Voortdurend sporen bedrijven je aan om te kopen, kopen, kopen. Daardoor kan de indruk worden gewekt dat je geluk daarvan afhangt. Dat is niet zo. Bezit is leuk, maar het is niet de prioriteit. Mijn boek is een bescheiden bijdrage om mensen daarover tot nadenken aan te zetten.'

Zelf heeft Steenbeek mededogen van huis uit meegekregen. Haar ouders groeiden allebei op in een domineesgezin en gaven de christelijke cultuur van aandacht besteden aan en goed zijn voor de mensen om je heen aan haar door. 'Tot mijn achttiende ging ik iedere zondag naar de kerk. Ik was onderdeel van een groter geheel. Van een gemeenschap, waarin zonder onderscheid van rangen en standen, iedereen bij ouderen en zieken op bezoek ging, en men ook vreugdevolle momenten als geboortes met elkaar deelde.'
Ook twee bijna-doodervaringen zette haar op het goede spoor. Op haar dertiende lag ze na een hersenbloeding een half jaar in een verduisterde kamer. Begin deze eeuw belandde ze na een ernstig ongeluk lange tijd in het ziekenhuis. 'Op zulke momenten vraag je af wat echt belangrijk is in het leven. Denk je: doe ik wat echt wezenlijk is? En dan besef je dat het gaat om liefde en elkaar steunen. Zulke ongelukken zijn daarom niet alleen maar negatief.' Zou ze daarom iedereen een bijna-doodervaring aanraden? 'O nee, dat zou ik niet durven.'
Niet voor niets is haar hele oeuvre doordrongen van compassie met haar personages. Neem haar debuut De laatste vrouw uit 1994, waarin de Nederlandse Suzanne vertelt over haar liefde voor drie Italiaanse mannen op leeftijd. In haar verhaal zit geen spoor van ironie over hun ouderdom of een kil verlangen om zich op te werken. Ook haar recentste boek Rose, dat Steenbeek in 2015 over haar oma publiceerde, druipt van begrip voor de keuzes die de geboren Joodse vrouw heeft gemaakt in een leven dat draaide om vervolging en achterdocht.

Aanvankelijk wilde Steenbeek een filosofisch essay schrijven. De tekst draagt daar nog de sporen van. Ze citeert inspirerende voorbeelden als Dietrich Bonhoeffer en Nelson Mandela, die in staat waren om in de bitterste omstandigheden te vergeven. 'Onbarmhartig, onbarmhartig! Maar des te barmhartiger moeten wij innerlijk zijn', noteerde Etty Hillesum over de omstandigheden in Kamp Westerbork. Maar ze haalt ook Friedrich Nietzsche aan, die medeleven met iemand die lijdt vond getuigen van slechte manieren. Hij werd maar gekrenkt in zijn eer.
'Maar eigenlijk zijn er al zoveel boeken geschreven over compassie', zegt Steenbeek. 'Ik wilde daarom laten zien wat het in de praktijk betekent om naar een ander te luisteren en hem of haar proberen te begrijpen zonder gelijk je oordeel klaar te hebben. Dat geldt voor mensen in je privéleven, maar zeker ook voor vluchtelingen. Het is geen anonieme schare, zoals je kunt denken als je de berichtgeving in de media volgt. Migranten zijn stuk voor stuk individuen met ieder een eigen verhaal waar je naar moet vragen.'
En dus laat ze in Heb uw vijanden zien wat mensen als Pietro Bartolo doen – de arts op Lampedusa die al meer dan een kwart eeuw migranten uit zee plukt en hen zo goed mogelijk bijstaat. 'Ik zou geen mens zijn als ik die niet deed', citeert Steenbeek zijn even eenvoudige als krachtige motivatie. Of de voormalige advocate Paola, in wier bed & breakfast Steenbeek logeert en die helpt bij het opvangen van mensen die net van een huiveringwekkende boottocht uit Noord-Afrika zijn gearriveerd.

Zou het schrijven van dit essay helpen mensen een geweten te schoppen? 'Boeken laten je in de belevingswereld van een ander kruipen, kunnen daardoor compassie bevorderen', schrijft Steenbeek. 'Omdat boeken helpen je te realiseren dat niet iedereen zo denkt en leeft als jij', licht ze nader toe. 'Zeker in psychologische romans word je meegezogen in een andere belevingswereld en leer je zo om je te verplaatsen in een ander. In Italië laten ze gevangen daarom ook boeken lezen in ruil voor enkele dagen strafvermindering.'
Maar niet alleen boeken hebben die kracht. Ook muziek – migranten die verschillende talen spreken kunnen in Lampedusa met elkaar communiceren door samen muziek te maken. Of beeldende kunst. 'Op het eiland ontmoette ik Francesco. Zijn tekeningen over migranten en de verschrikkingen die ze hebben meegemaakt ráken je echt. Een daarvan staat op het omslag van Heb uw vijanden lief: een berg met felgekleurde bootjes in de zee, met daarachter een eiland met de poort van Europa erop en bestrooid met nog meer kleurige bootjes.'
Ook de kerk verbindt. 'Ik heb daar in de kerk gezeten naast een man uit Nigeria. Ik vertaalde het Italiaans van de priester voor hem in het Engels. Natuurlijk schiep het meteen een band dat hij een bijbeltje in zijn handen had. Als het gaat over Mozes in de woestijn weten we allebei precies waar het over gaat. Je ziet dan ook dat overal waar het geloof verdwijnt, wordt gezocht naar een vervanging voor de kerk. In Agrigento was ik bijvoorbeeld bij bijeenkomsten, zoals ik beschrijf, waar mensen toch blijven samenkomen om met elkaar te kunnen praten over belangrijke dingen als schoonheid of geschiedenis.'

Door haar geloof in de kracht van boeken vindt Steenbeek bibliotheken zeer belangrijk. Ze verrijken de wereld door de inspiratie die ze bieden. 'Het is heel erg dat ze zo sterk worden bedreigd door bezuinigingen en sommige hebben moeten sluiten. Dat is echt een fout van de overheid. Sinds ik in Rome woon, ben ik natuurlijk geen lid meer in Nederland. Maar ik kom er voor lezingen. Ook toen ik in de jury van de verkiezing voor Beste Bibliotheek van Nederland zat heb ik er veel gezien. Het zijn echt fijne plekken.'
Wie twijfelt aan het fundamentele belang van bibliotheken zou anders de kinderbibliotheek op Lampedusa moeten zien. 'Op het eiland, waar zo'n vijfduizend mensen wonen, was er helemaal niets. Drie jaar geleden hebben vrijwilligers een kinderbibliotheek opgericht. Toen ik er was, zat het in een tijdelijk noodgebouw, waar men ook met liefde en passie bezig is. De volgende keer hoop ik het echt gebouw te zien. Het springt er tussen de geelachtige huizen in de hoofdstraat echt uit: turquoise, beschilderd met fantasiefiguren.'

Zelf komt Steenbeek geregeld in een zestiende-eeuwse bibliotheek om research te doen voor haar historische romans. 'Er komen eigenlijk alleen geleerden. Het is er niet druk. Maar het is wel een openbare bibliotheek. Waar je gewoon een eerste editie van Dante's Divina Commedia op je tafeltje kunt krijgen. Zonder handschoenen. Dat is Italië. Ze hebben hier zó veel schatten dat ze er wat losser mee omgaan. Zodra de Maand achter de rug is en ik overal – óók in bibliotheken – lezingen heb gegeven, keer ik er weer terug om verder te werken aan mijn volgende boek.'
(Eerder gepubliceerd in Bibliotheekblad 1, 2017)

Geen opmerkingen: