donderdag 16 april 2020

Recensie: 'Beschavingen', Laurent Binet (Athenaeum.nl)

Dezelfde historische personages, andere historie

Wat als de Inca's in de jaren 1530 Europa hadden veroverd? In zijn nieuwe roman Beschavingen(vertaald door Liesbeth van Nes) werkt Laurent Binet dat gedachtenexperiment vernuftig uit. Je moet alleen wel behoorlijk vertrouwd zijn met de geschiedenis om het resultaat op waarde te kunnen schatten.

Koning Henry VIII van Engeland wilde scheiden van Catharina van Aragon omdat ze na meer dan twintig jaar huwelijk nog steeds geen mannelijke nakomeling produceerde. Als katholiek had hij toestemming van de paus nodig. Maar die kreeg hij niet. Dus wat deed hij? Zoals iedereen weet bekeerde hij zich daarop in 1534 tot de godsdienst van Inca's. In die religie kan men, zoals Thomas More in een beroemde brief aan Erasmus schreef, 'de echtgenotes vermenigvuldigen zoals Onze Heer met de broden en de vissen deed'. In Londen stichtte hij nog hetzelfde jaar een Zonnetempel gevuld met maagden die tot zijn beschikking stonden.

Dit keer nog radicaler
Eh... Zoals iedereen weet? In ieder geval de lezers van Laurent Binets nieuwste roman Beschavingen. De Franse auteur schetst hierin de geschiedenis van Europa in het begin van de zestiende eeuw als ons continent niet Amerika verovert, maar als het tegenovergestelde gebeurt: de Inca's duiken op een onverwacht moment op in de haven van Lissabon en weten, ondanks een gigantische numerieke minderheid, onder aanvoering van Atawalpa binnen enkele jaren de macht op het Iberische schiereiland te veroveren, waarna mede dankzij de onafgebroken stroom goud en zilver uit Zuid-Amerika binnen de kortste keren het gehele werelddeel onder invloed van de indianen komt te staan.
Zo'n onderwerp is Binet – zoon van een geschiedenisleraar – wel toevertrouwd. In HhhH (2010) en, nog meer, in De zevende functie van de taal (2016) slaagde hij erin om de historische werkelijkheid van respectievelijk de moordaanslag op Heydrich in Praag en het Franse intellectuele milieu van de jaren '60 en '70 te gebruiken voor zijn eigen fictionele wereld. Dat doet hij dit keer nog radicaler. Beschavingenis een verzameling van vier historische documenten: de saga van een IJslandse vikingdochter, het dagboek van Columbus, de kronieken van Atawalpa, en de avonturen van Cervantes. Alleen al de vorm en stijl daarvan doet zo authentiek aan dat je geneigd bent ze te interpreteren als echte archiefstukken.

Op minutieuze wijze aannemelijk
Maar Binet doet meer. Hij maakt de komst van de Inca's op minutieuze wijze aannemelijk. Daarom zijn de Vikingsaga en Columbus' dagboek zo belangrijk. Door de Vikingen verder in Amerika door te laten dringen dan Leif Erikson deed in de elfde eeuw, begrijp je waarom de Inca's al vuurwapens hadden. Door Columbus' expeditie te laten mislukken, snap je hoe ze – dankzij de boten waarmee de Genuees hoopte Indië te ontdekken – aan schepen kwamen die een Atlantische oversteek konden maken. Bovendien geeft Binet de Inca's een reden om naar Europa te vertrekken: de echtgebeurde broederstrijd tussen Waskar en Atawalpa, die de laatste verloor.
Daarbij blijft deze alternatieve geschiedenis zo dicht mogelijk bij de historische werkelijkheid. Alle personages gedragen zich zoals ze zich in het echt gedroegen. Henry VIII is dus ook in Beschavingen een narcistische erotomaan die er niet voor terugschrikt zijn hele land een nieuwe godsdienst op te dringen om zijn persoonlijke en politieke zin door te kunnen drijven. Alleen de context waarin hij dat doet, is anders. Hetzelfde geldt voor de humanisten Thomas More en Erasmus in deze specifieke episode en voor alle andere historische figuren: van Columbus en Karel V tot El Greco en Miguel de Cervantes. Iedereen is zijn karakter trouw gebleven.

Bewonderenswaardig maar één nadeel
Alles bij elkaar maakt dat Beschavingen buitengewoon bewonderenswaardig. Het vernuft en de vindingrijkheid van Binet is oneindig groot, waarmee hij zijn lezers niet zelden doet glimlachen. Van de reden voor Henry VIII zijn bekering tot de piramide die de rivaliserende Mexicanen – die na enige tijd óók Europa binnenvallen – op het plein voor het Louvre oprichten om mensenoffers te brengen: het zijn stuk voor stuk grappige vondsten. Of wat te denken van de vlag die de Inca's adopteren omdat de machthebbers in Europa nu eenmaal zo'n symbool gebruiken? De regenboogvlag, die tegenwoordig heel andere associaties oproept.
Er is alleen één groot nadeel aan Beschavingen: je moet een gedegen kennis van de oorspronkelijke geschiedenis hebben om van deze roman te kunnen genieten. De veelwijverij van Henry VIII kennen de meesten wel. Maar als je niet ziet hoe slim Binet bijvoorbeeld de ideeën van de Inca's over spreiding van de welvaart afzet tegen die van Luther om het Zonnegeloof voet aan de grond te laten krijgen in Duitsland, dan resteren slechts elementen als stijl en plot om de roman te kunnen waarderen. En dan is het jammer dat de imitatie van historische dagboeken of kronieken niet bepaald de meest elegante stijl oplevert en zulke type boeken ook nooit een zorgvuldig uitgewerkt plot hebben.
(Eerder gepubliceerd op Athenaeum.nl)

Geen opmerkingen: