zondag 19 juni 2016

Kies je klassiekers! De ene vertaling is de andere niet (De Boekensalon)

Dode zielen van Nikolaj Gogol is beschikbaar in vier vertalingen. De oudste is uit 1927, de jongste uit 2014. Kies niet zomaar de nieuwste vertaling. Kies voor de vertaling die je de best mogelijke leeservaring geeft – door van zo veel mogelijk vertalingen van één boek een fragment te lezen. Een case study.

De status van Nikolaj Gogols Dode zielen staat buiten kijf. Zoek op internet een lijst honderd beste romans uit de wereldliteratuur en de kans is groot dat dit boek uit 1842 erop staat. De groteske humor, de archetypische personages, blijvende actualiteitswaarde en ongekend gevoel voor stijl verleidt steeds weer nieuwe generatie lezers.
‘Hoe kan een boek over hypotheekzwendel geen boek van alle tijden zijn?’, zegt ook Menno Hartman, uitgever van Van Oorschot. ‘Een eigenaar van een landgoed moet eens in de zoveel jaar opgave doen van het aantal “zielen” dat hij bezit. De handige jongen Tsjitsjikov beseft dat de namen van in de tussentijd overleden lijfeigenen geld waard zijn en dat hij er dus een hypotheek op kan nemen. Als hij de dode zielen tenminste te pakken krijgt. Het is een schitterend idee dat Gogol voor het eerst muntte.’
Iedereen die Dode zielen nog niet heeft gelezen, zou dat ooit moeten doen. Alleen: welke vertaling? Er zijn er momenteel drie leverbaar in het Nederlands. Die van Siegfried van Praag uit 1927 bij Het Spectrum. Die van Arthur Langeveld uit 1991 bij Veen Klassiek. En die van Aai Prins uit 2014 bij Van Oorschot. En dan is die van Charles Timmer uit 1965, eveneens bij Van Oorschot, antiquarisch goed te vinden.
En maakt het eigenlijk uit welke vertaling je leest?

Verschillen tussen de vertalingen zijn er zeker. Vergelijk deze zin maar waarin Tsjitsjikovs bagage naar zijn hotelkamer wordt gebracht.

Na het valies kwamen ze nog met een klein rood kistje aandragen, dat met gespikkeld berkenhout was ingelegd, waarna ze eindelijk nog een paar schoenklemmen en een in blauw papier gewikkelde gebraden kip in de kamer neerlegden. (Van Praag)

Na de koffer volgden een klein mahoniehouten kistje ingelegd met Karelisch berken, schoenleesten en een in blauw papier gewikkelde gebraden kip. (Langeveld)

Na de koffer volgden een klein mahoniehouten kistje dat was ingelegd met stukjes Karelisch berkenhout, schoenspanners en een in donkerblauw pakpapier gewikkelde gebraden kip. (Prins)

De eerste vertaling bevat verouderd Nederlands. Wie noemt een koffer nog ‘valies’? De zin heeft bovendien een wijdlopigheid die uit het Nederlands is verdwenen. De tweede en derde vertaling hebben die bezwaren niet, maar verschillen wel degelijk in duidelijkheid (‘schoenleest’ versus ‘–spanner’) en beeldende kracht (‘blauw papier’ versus ‘donkerblauw pakpapier’).
De veroudering van de taal was voor Van Oorschot ook de voornaamste reden om Dode zielen opnieuw te vertalen – naast een bescheiden commercieel motief dat verschijning van een hervertaling van een klassieker altijd aanleiding geeft tot soms paginagrote recensies in de media en speciale etalages of tafels in de boekhandel waardoor de verkoop van de everseller een flinke impuls krijgt.
Hartman: ‘De vertaling van Timmer was goed in de jaren zestig, maar er was voor dit mooie boek een frisse vertaling nodig. We zeggen geen “sakkerloot” meer tenslotte. We vonden bovendien dat er voor een nieuwe vertaling iemand nodig was die het Oekraïens dat er bij Gogol vaak doorheen loopt, beter beheerste en recht kon doen. Daarbij was de vorige vertaler langer van stof, terwijl Gogol juist heel puntig kan zijn, dus je leest echt een nieuwe Gogol nu.’
Toch is de nieuwste vertaling niet per se de beste. Dat erkent ook Hartman. ‘Je houdt verschillende kwaliteiten in verschillende vertalingen. Veel mensen houden van een zekere plechtstatigheid van de Russen. Dat kan je gaan missen in de moderne vertalingen, al krijg je er veel voor terug.’

Lezers hoeven zich allerminst verplicht te voelen om naar de nieuwste vertaling te grijpen. Integendeel: meerdere beschikbare vertalingen bieden de mogelijkheid om bewust te kiezen voor de best mogelijke leeservaring, die per persoon kan verschillen. De Russen hebben noodgedwongen een versie van Dode zielen. Nederlanders hebben er maar liefst vier.
Hoe kun je die keuze maken? Simpel: door fragmenten te lezen. Het mooiste zou zijn als boekhandels of bibliotheken meerdere vertalingen in huis hebben. Of dat webwinkels inkijkexemplaren van alle vertalingen kunnen tonen. Dan kan iedere lezer voor zich uitmaken: in welke vertaling komt de humor het beste tot zijn recht? Of: welke vertaler geeft de sfeer van het Russische platteland het best weer?
Zo’n aanpak maakt iedere lezer bovendien bewust. Van wat Gogol beoogt met zijn roman én wat een lezer in een boek zoekt. Dat verrijkt de leeservaring alleen maar. 
(Eerder gepubliceerd in De Boekensalon, nr. 2 2016)

Zie ook:

Geen opmerkingen: